Güven Turan
Türkiye’de, anlatıda yaygın Modernite 1950 nesliyle başlar. Bana nazaran, 1950 nesli iki art geriye çıkmış iki kümedir. Birinci kümede Nezihe Meriç, Vüs’at O. Bener, Bilge Karasu, Özcan Ergüder, Yusuf Atılgan bulunur. İkinci kümede, Demir Özlü, Ferit Edgü, Adnan Özyalçıner, Erdal Öz başı çekmektedir. Her iki kümenin ortak paydası, anlatı lisanını on dokuzuncu yüzyıl anlatısı lisanından öteye taşımaktır: Bunu da muvaffakiyetle yapmışlardır. Ben Feyyaz Kayacan’ın her iki kümenin dışında ancak onlarla dirsek teması içinde farklı bir modernite anlayışında yer aldığını düşünüyorum.
Bunda muharririn şahsî seçimlerini göz gerisi etmesek de en büyük nedenin Kayacan’ın 1939’dan başlayarak uzun bir mühlet Türkiye dışında yaşaması olduğunu söyleyebiliriz. O tarihte, İstanbul Saint-Joseph mezunu olarak Paris’in yolunu tutmuştur. Yola çıkmadan çabucak evvel bir epey hacimli Fransızca bir şiir kitabı da basılmıştır: Les gammes insolites (1938). Fransa’ya gittiğinde (Paris Ecole Libre des Science’da siyaset bilimi okumaktadır) Fransızca yazmayı sürdürür ve savaş patlamadan çabucak evvel bir şiir kitabı daha çıkar, belirli bir etrafta ilgi de uyandır. Kitap, Gerçeküstücülere yakın bir yayınevinden çıkmıştır. (Feyyaz Kayacan’a yarım yamalak bir bakışla Gerçeküstücü yaftasının yapıştırılmasında bunun da tesiri olduğu kanısındayım. Bu bahse biraz sonra değineceğim.)
Savaş patlak verip, kısa bir sakinliğin akabinde Alman birlikleri Belçika üzerinden Fransa’ya girmeye başladığında, Kayacan da Paris’ten kaçanlar grubuna katılır. En kestirme yer diye kendini İngiltere’ye atar. Ve 1950’li yılların ortalarına kadar Türkiye’ye dönemez, savaş sırasında bağlantısı de kesilir. Ancak Türkçe ile tam olarak kesilmez: Savaş sırasında ve sonrasında BBC Türkçe Yayın Servisi’nde çalışır.
Ne yazık ki Fransızca şiirler yazarken Türkçe şiirler de yazıp yazmadığını bilmiyorum, Londra’daki yıllarında İngilizce şiir ya da anlatılar yazıp yazmadığını da bilmiyorum. Fakat, 1950’li yılların başlarında savaşın tozu dumanı yatışıp bağlantı münasebetleri tekrar kurulunca Kayacan Türkiye’de edebiyat mecmualarında yer almaya başlar. Birinci Türkçe kitabı ‘Şişedeki Adam’ın yayın tarihi 1957’dir. Kitap “öykü” alt başlığıyla çıkmıştır. (Sonraki baskısını lakin 1969’da ve üç hikayenin, ki öyküdürler, eklenmesiyle ‘Hiçoğlu’nun Serüvenleri’ ismiyle yapacaktır.) Burada hikayeyi vurgulama nedenim, bugün baktığımda Şişedeki Adam’ı hikayeden çok, anlatı öğelerinin varlığına rağmen “düzyazı şiir”e daha yakın görmekteyim. Tıpkı halde, anlatı öğelerinin varlığına rağmen öykülemenin çabucak hemen hiç bulunmaması nedeniyle bana nazaran ‘Cehennemde Bir Yusuf’ da (1964) ‘Şişedeki Adam’ın yanında durur ve düzyazı şiire daha yakındır. Bu iki kitabın bir öbür özelliği de fragmenter yapı taşımaları, aforizma yüklü olmalarıdır. Gerçi aforizma, Kayacan’ın hikaye öğesi alabildiğine öne çıkan ikinci anlatı kitabı ‘Sığınak Hikâyeleri’nin (1962) de başta gelen özelliğidir.
Keskin bir humor ve ironi ‘Sığınak Hikâyeleri’ne Türk edebiyatında görülmedik bir otantiklik kazandırır. Bu öğelere ‘Gibiciler’de (1967) keskin bir yergi de katılacaktır. Bu kitapta, daha evvel de kullandığı anagram tekniğini disleksi ile birleştirir. Kara bir humor doğar. Geri dönecek olursam, anagram tekniği bence ‘Cehennemde Bir Yusuf’ta temel öğedir. Kayacan bütün kitabı “Terzela” diye bir ülkede kurmuştur. Bu ismin harflerini basitçe silkelerseniz karşınıza “rezalet” sözcüğü çıkacaktır! Lakin bu muhakkak bir ülkeyi işaret etmez, Terzela bütün dünyadır.
Sıklıkla belirtildiği üzere Kayacan bu kitabında bir distopiya mı kurmuştur? Bence değil… Ütopiya ve distopiyaların öykülemeci öğesi burada çabucak hemen hiç yoktur, aforizma ve fragmenter yapı nerdeyse bir Herakliatos metni okuyormuş duygusu verir. Kurmaca havasını bütünüyle siler, bir eski vakit gezgini ya da tarihçisi üzere konuşur o nedenle de şiir duygusu eksik değildir.
Feyyaz Kayacan’ın tüm kitapları Kırmızı Kedi Yayınevi tarafından yayımlanmakta. Aradaki üç hikaye ve ‘Şişedeki Adam’ yeni baskılı ‘Hiçoğlu’nun Serüvenleri’ni (1969) saymazsak, Kayacan kitap yayımlamaya uzun bir orta verir. Birinci ve tek romanı ‘Çocuktaki Bahçe’ 1982’de basılır. Kitabın serüveni çok daha eskidir. 1950’li yılların sonlarında küçük uzunluk Dost mecmuasında (1957?, 1958?) ‘Çocuktaki Bahçe’ isimli romandan bir modül yayınlamıştır Kayacan! Roman, bir epey küçük bir çocuğun bakış açısından 1930’lar İstanbul’undaki hali vakti yerinde bir ailenin panoramasıdır. Çocuk gözü ve çocuk dünyasını yansıtmaktaki başarısıyla, buna karşılık bir çocuk anlatısı da olmamasıyla son derece özgün bir yapıttır. Kaçınılmaz bir halde bir otobiyografi duygusu da verir. Kayacan’ın son anlatı kitabı, ‘Bir Meczup Olmazın Defterleri’ (1987) anlatı kurgusu ve tonuyla adeta ‘Çocuktaki Bahçe’nin uzun bir ortadan sonra yaşanmış süreci üzeredir. Bilhassa bir hikayede Kayacan yarattığı bir zihinsel özürlü kişi karakterinin iç konuşmasındaki muvaffakiyetle Faulkner’ın Benji’sine fark atar.
Bu yazıyı bitirmeden Kayacan üzerine sıkça varılmış bir yargıya daha değinmek isterim: Gerçeküstücülük yani Surrealizm. Bana nazaran, şayet bu akımı tartışmasız işvereni olan Andre Breton anlayışı çizgisinde ele alacak olursak, Kayacan’a Gerçeküstücü denemez. Zira Breton gerçeküstücülüğünün temel öğeleri olan şuur altı, uyku içinde yazma, otomatik yazı Kayacan’da yoktur. Kayacan keskin bir şuurla aforizmalarını kurar, humorunu ve ironisini çakar. Ona bir tanımlama getireceksem, “metarealist”, “ötegerçekçi” demeyi yeğlerim. En yakın müellifler olarak ona yakıştırdıklarımsa Alfred Jarry (Kral Übü) , Büchner (Leonce ve Lena) ve Lewis Carroll’dur. Ancak Kayacan asla bir “gibici” değildir, bunlar üzere yazmaz, bunların “yanında” müellif.
Ek: Burada yalnızca anlatıcı Kayacan’ı ele aldım. Kayacan yazımın başında kelam ettiğim Fransızca şiirleri dışında Türkçe ve İngilizce de şiirler yazmıştır. Buna tek oyunu da eklenebilir. Bu çalışmaları bir diğer yazı bağlamında ele alınmalıdır.