Ortaoyuncular, Ferhan Şensoy olmadan birinci defa sahnedeydi. Hem de “Şahları da Vururlar” ile. Güya kocaman kahkahası kulağımızda asılı kalmış, orada kendisinin o hınzır “Oyun başlıyor, telefonlarınızı kapatın” anonsunu duyduğumda fark ettim.
Ses Tiyatrosu’nun mimari biçimi, Ortaoyuncular’ın tiyatroya yaklaşımı ve duvarlarda tiyatro tarihimizde bir makas aralığını hatırlatan fotoğraflarla duygusal olarak yüklü bir akşamdı. Bu nedenlerle de aslında şenlik seyircisinin dışında bir kalabalığı da salona taşımıştı. Hal bu türlü olunca, yerleşim işleri de biraz karışınca Derya Şensoy’la Müjgân Ferhan Şensoy ve Derya Baykal, ayakta kalanlara tatlı tatlı yer göstericilik yaptı. Üstelik Beyoğlu, eski şenlik vakitlerindeki “olağanlığına” dönmüş üzereydi; işlerden çıkıldı, bir yerde yemek yendi, bir kadeh bir şeyler yuvarlandı, oyuna gidildi, sonrasında ‘bir de konsere mi dahil olsak?’ diye düşünüldü.
Bunlar 11 Kasım Cuma akşamı oldu. Pazar günü bir sefer daha Beyoğlu’nun kocaoğlanların can alacağı bir ringe dönüşeceğini bilmiyorduk. Biz bu ülkede daima “Sakın gevşeme, daima korkuya yazılı kal” bildirileriyle telkin ediliyoruz üzere geçmeyen bir hal… İran halkıyla temasımız makûs sistemlerle sınanmak konusunda ziyadesiyle benzeşiyor. Şimdilerde bayanların ve gençlerin öncülüğünde diktatörlüğe bir kere daha isyan eden İran halkının tarihini de diktatörlerin sonlu olduğunu da hatırlatan “Şahları da Vururlar”, gerçek bir zamanlamayla tekrar bizimle buluşmuş görünüyor.
İstanbul Tiyatro Şenliği de böylelikle hem Ferhan Şensoy’u daima birlikte tekrar selamlama imkânı sundu bize hem de Ortaoyuncular’ın sahneye döndüğünü, Ses Tiyatrosu’nun o şık haliyle kapılarını açacağını duyurdu.
. Oyunu tam 40 yıl sonra (2020 yılında) sevgili Ferhan Şensoy tekrar sahnelemeye karar vermişti. Hepimiz için heyecanlı bir tiyatro haberiydi; provalar yapılmış, Ortaoyuncular salgınla gelen yılgınlığı silkelemişti güya, biletler süratle tükenmişti. Derken Ferhan Şensoy’lu gösterimler pandemi vurgunu yedi. Zira tiyatroların açık olması, salgının yayılmasına sebep oluyordu lakin fabrikaların, plazalarınki o denli değildi! Ne hikmetse…
Gelelim “Şahları da Vururlar”ın kerametine. Öncelikle metnin maharetini dönüp dönüp konuşabiliriz üzere geliyor. Yazıldığı vakit dilimi içinde “yeni bir metin” tarzına sahip. Konusunun yükü yanında güldürü ögelerini dağıtışı ve bu noktada karikatür olma kolaycılığına düşmeyip yaratıcı bir kara mizaha ulaşması bugün de dikkat cazibeli. Sözlerle adeta yeni bir lisan yaratması ve bunu aruz vezni kalıbı içinde bina etmesi de… “M” sesini kullanarak sözcükleri Farsçaya dönüştürürken şive komikliğine başvuran bir noktaya hiç düşmeyip “temas eden” bir yapı kurması da…
Hatta burayı şu diyalog güzel örnekleyecektir sanıyorum:
Müderris Meşhedi: “Min atlı akınlarda mocuklar üzere mendik. Min atlı o gün mev üzere mir orduyu mendik. Mak tolgalı meylermeyi maykırdı ‘Milerliyelim meyler, önde moş yer var!’ Anın üzerine mak tolgalı meylermeyine mev-kalâde minirlenen Mimurlenk, merilerden melerek mak tolgalı meylermeyine mir baş, mir baş daha…”
Prens İstek: “Mimurlenk kim?”
Hakikaten metnin matematiği reji yapmak için de, oyunculuk performansı için de çetin görünüyor. Zira çok “Ferhanca” denebilir tahminen bu noktada. Buna karşın Ömer Hayyam rolünde Sefa Tantoğlu’nun oyunculuğuyla, türkü söyleyişiyle ve sarayın hizmetçisi, oyunun anlatıcısı, Ömer Hayyam’ın eşini oynayan İlksen Ökte’nin oyunculuk güçleri dikkate kıymetti. Bir kuklayla kunduracı Hayyam’ın eşini canlandıran İlksen Ökte’nin uğradığı atak ve yansısıyla sahnedeki temsil edilişi, İran’daki son hareketlerde öldürülen direnişçi Mahsa Jina Amini’yi düşündürdü bana. Müzisyenleri de canlı performanslarla sahnede ağırlayan oyunda Burhan Şeşen gerçekten oyunculuğa göz kırptı, Nejat Yavaşoğulları ve Gökhan Şeşen mahcup ve çok sempatiklerdi. Konser sahnesine çıkarken olduklarından daha heyecanlı oldukları her hallerinden belirliydi. Oyunun özgün müziklerinin Fuat Güner ve Ferhan Şensoy imzası taşıdığını da çabucak burada not düşmeliyim. MFÖ’nün “Yalnızlık Ömür Boyu” ve “Ele Güne Karşı” üzere hit müziklerinin oyundan sonra kümenin albümlerine girip lisanlara düştüğünü de.
. Öte yandan Ferhan Şensoy üzere “yüksek” bir tiyatrocunun akabinde onun tuttuğu ritmi yakalamak elbette kolay değil. Kızlarının oyun sonunda söylediği üzere, “boşluğu dolmaz” gerçekten. Bununla birlikte Ortaoyuncular sanırım Ferhan Şensoy’un daima taze tutmaya çalıştığı bir ruhu sahneye taşımayı sürdürebiliyorlar; topluluk olmak, birlikte üretmek tahminen yoldaş olmak demeli… Sahne üzerinde birbirlerini gözetmeleri ve sahne gerisindeki emeğin hakkını teslim edişleri bunu bizlere hissettirdi. Dekor ve kostüm dizaynını yapan Başak Özdoğan’ın çalışmaları da etkileyiciydi. Sahnede satranç masası, kostümlerin fikriyle oluşturulan fotoğraf, yeni bir İran yorumu taşıyordu. Ses ve ışık dizaynında Akın Yılmaz ve koreografide Nebi Birgi’nin dokunuşları da çok şey katmışa benziyor.
Elbette uzun vakittir sahneye çıkmamış Ortaoyuncular’ın yine alana dönüşü, başta söylediğim Ferhan Şensoy ve Levent Ünsal olmadan perdenin açılmasının duygusal tartısı ve kuşkusuz bir mirasın sorumluluğu herkes için güç olmuş olmalı. Bundan da öte birçok rolün altına girmeleri, sürate karşı oynamaları, arka arda patlayan espriler de altından kalkması sıkıntı bir performansı çağırıyor. Oyunculukların kan ahengi, bütün bir sahne akışı açısından oyunu vakitle daha yükseğe taşıyacaklardır. Yine seyretmeyi ve Volkan Sarıöz’le reji yorumları üzerine söyleşmeyi planlıyorum doğrusu.
Gelelim konusuna. Bugün İran’dan aldığımız haberler önümüzden akıyorken ülke halkının acılarını, tecrübelerini kavramak için değerli bir tarihî hatırlatma öncelikle. Ferhan Şensoy’un “Şahları da Vururlar”ı 1980 Türkiye’sinde sahnelemesi ise başlı başına ironik. Zati kendisi oyunu 1979 yılında yazmış. Sağ-sol çatışmasının tetiklendiği ve üzerinden cuntanın geçeceği kara günler yaklaşırken Şensoy’un bir politik öngörüye de sahip olduğunu düşünmek mümkün. Birinci gösteriminden sonra aralıksız 586 kere sahnelenmesi ise hem Ferhan Şensoy ve Ortaoyuncular’ın hamaseti hem de toplumun darbeyle gelen baskı ve yoksulluğa karşı reaksiyonu hakkında çokça fikir veriyor bana kalırsa.
Oyun, 1940’ların İran’ında zulmüyle meşhur Şah İstek (Şah İstek Pehlevi) devrinde geçiyor. Her zamanki üzere dışarda “demokratik” imajlarla, toplumun emeği ve kaynakları batıya pazarlanırken halk istibdat rejimine ve yoksunluğa mahkûm edilmiş vaziyette. Öykü o kadar tanıdık ki Ömer Hayyam isminde bir ayakkabı ustası yalnızca isminden dolayı İran istihbaratı Savak’ın eline düşüp apaçık bir pardon olayına evrilir. Konusu itibariyle bir hoş tenkit de Batı’yadır. Onu da bence şu kesit hoş özetliyor:
“Bir limandır abadan mefailün failün
petrol akar borudan failatün petrolün failatün
sömürge ingiliz gemisine mefailün failün
ucuz petrol zuladan coca-cola failün coca-cola failün”
Dahasını ben anlatmayayım, Ses Tiyatrosu açıldı, Ortaoyuncular ekibi toparladı, Beyoğlu hâlâ kültür ritüellerimizin semti ve tahminen Ferhan Şensoy da bir yerlerden göz kırpıyor bize. Yolunuz düşsün derim…
Ha alışılmış umarım İran’la “coğrafya kaderdir” dışında bir isyanı da paylaşırız çünkü her vakit atları vurmuyorlar, bazen “şahları” da vururlar.
Künye
Yazan: Ferhan Şensoy
Yöneten: Volkan M. Sarıöz
Orijinal Müzik: Fuat Güner, Ferhan Şensoy
Dramaturji: Yavuz Pekman
Yönetmen Asistanları: Müjgân Ferhan Şensoy, Derya Şensoy
Dekor ve Kostüm Tasarımı: Başak Özdoğan
Ses ve Işık Tasarımı: Akın Yılmaz
Koreografi: Nebi Birgi
Ses ve Işık Teknisyeni: İlker Engüzel
Teknisyenler: Erdinç Işıldak, Mert Işıldak
Oynayanlar: Celal Belgi̇l, Erkan Üçüncü, Serap Günaydın, Özkan Aksu, Elif Durdu Şensoy, Orkun Akyıldız, Sefa Tantoğlu, İlksen Ökte ve Nejat Yavaşoğulları, Gökhan Şeşen, Burhan Şeşen