Birçok çalışan fazla mesai fiyatlarını tam ve yanlışsız bir halde aldığından her ne kadar emin olsa da aslında durum hiç de sandığınız üzere olmayabilir. Bilhassa iş hukuku davalarında sıklıkla yöneltilen sorulardan biri olan “fazla mesai fiyatı alıyor muydunuz?” sorusuna genel bir yanılgı ile “evet” yanıtı verilmekte. Pekala, durum sahiden sanıldığı üzere bu türlü mi?
Öncelikle yazımıza fazla mesai tarifinin ne olduğu ile başlayalım:
Fazla mesai ya da fazla çalışma genel itibariyle iş hukuku kapsamında haftalık olarak 45 saati aşan çalışma formunda tanımlanmaktadır. Bir başka deyişle, bir iş yerinde kanunda belirtilen haftalık çalışma mühleti aşıldığında, bu çalışma, fazla mesai olarak isimlendirilmektedir.
İş Kanunu 63. unsurunda olağan bir çalışma mühleti haftada en fazla kırk beş saat olarak belirtilmiştir. Haftalık toplam 45 saati geçmesi durumunda fazla mesai olarak bedellendirilmektedir.
Taraflar ortasında her gün için başka çalışma mühleti kararlaştırılması ile bir kontrat yapılması da mümkündür. Aksi kararlaştırılmamış ise 45 saatlik çalışma müddetinin haftanın çalışılan günlerine eşit bir formda bölünmesi ile bu mühletler uygulanmaktadır.
Gün bazında en fazla kaç saat fazla mesai yapılabilir?
İşyerinde günlük çalışma mühlet hududu 11 saat olarak belirlenmiştir. Haftalık çalışma mühleti kanunda belirtilmiş olan 45 saati aşmıyor olsa da gün bazında 11 saati geçen bir mühlet varsa bu durum fazla çalışma olarak kıymetlendirilmektedir.
Bunu bir örnekle netleştirecek olursak; haftanın bir günü orta dinlenme harici 13 saatlik bir çalışma, öbür çalışma günleri de orta dinlenme harici 6 saatlik çalışmalar olsa dahi gün bazında 11 saat aşıldığı için 2 saat fazla mesai fiyatı olması gerekmektedir. Haftalık toplam çalışma mühletinin 43 saate denk gelmesi ve 45 saat aşılmamış olması fazla mesai fiyatlandırması durumunu değiştirmeyecektir.
İş Kanununa ait çalışma süreleri
Öncelikle patronun fazla çalışma ve de fazla mühletlerle çalışmalarının nasıl uygulanacağı yönetmelikte gösterilmelidir. Lakin iş kanununda çalışma mühletleri net bir formda belirtilmiştir. Haklarımızın neler olduğunu bilmek son derece yararlı olacaktır. Genel olarak iş kanununa ait çalışma mühletlerine bakacak olursak;
İş Kanunu m. 41’e göre; ülkenin genel faydaları dâhilinde, işin niteliği ya da üretimin artırılması üzere durumlarda fazla çalışma yapılması ve 63. husus kararına nazaran denkleştirme temeli uygulandığı durumlarda, emekçinin kimi haftalarda 45 saati aşması hallerinde bu çalışmalar fazla çalışma olarak değerlendirilmemektedir.
Kanuna göre; fazla çalışma mühletinin toplamının 1 yılda 270 saatten fazla olması kabul edilemez.
Kanuna göre; olağan çalışma mühleti fiyatının saat başına düşen ölçüsünün %50 yükseltilmesi suretiyle her bir saat için verilecek fiyat ödenmek zorundadır.
Yine kanuna göre; haftalık çalışma müddeti mukaveleye nazaran 45 saatin altında olsa dahi haftalık çalışma müddetinin aşılması ve 45 saate kadar yapılması da fazla mesai olarak kabul edilmektedir. Olağan çalışma müddeti fiyatının saat başına düşen ölçüsünün %25 yükseltilmesi suretiyle her bir saat için verilecek fiyat ödenmek zorundadır.
Kanunda belirtildiği üzere, fazla mesai yapan emekçi talep ederse, bu çalışmaların karşılığında artırımlı fiyat yerine hür vakit kullanma hakkına sahiptir. Bu mühletler ise fazla çalışılan her saat için 1 saat 30 dakikadır. Fazla mühletlerle çalışılan her saat için de 1 saat 15 dakikadır. Bu hak edilen özgür vakit ise 6 ay içerisinde çalışma mühletleri ve de fiyatında bir kesinti olmadan kullanılabilmektedir.
Ek olarak; 63. unsurun son fıkrasında belirtildiği üzere yazılı sıhhat nedenlerine dayanan kısa ya da sonlu vadeli işlerde fazla çalışma yapılmamaktadır. Tıpkı formda 69. unsurda belirtilen gece çalışmasında da fazla çalışma yapılmamaktadır.
Kanunun 42. ve 43. hususlarında sayılan hâller harici, yer altında çalışan maden emekçilerine fazla çalışma yaptırılamaz. Kanunun 42. ve 43. hususlarında sayılan durumlarda ise haftalık çalışma saati 37,5 saati aşıyor ise her bir saat fazla mesai için fiyatlandırma yapılması gerekmektedir. Bu verilecek fiyat de olağan çalışma fiyatının saat başına düşen ölçüsünün %100’den az olmamak kaydıyla arttırılması ile ödenmek zorundadır.
İşveren tarafından zorla fazla mesai yaptırabilir mi?
Fazla mesai ve çalışma müddetleri için emekçinin onayının kesinlikle alınması gerekmektedir. Personelin fazla mesai yapmak üzere bir zaruriliği da bulunmamaktadır. İsteği istikametinde fazla çalışma onay formunu imzalamayarak yahut onaylamayarak fazla mesai yapmaktan kaçınabilme hakkına sahiptir.
Fazla mesai yapmayan emekçi kovulabilir mi?
İşçinin onayı yok ise fazla mesaiye zorlanıldığı bir durumda işten ayrılarak tazminat talebinde bulunabilmektedir. Bu durum, Yargıtay kararına nazaran haklı fesih nedenleri ortasında yer almaktadır. Lakin diğer bir Yargıtay kararına nazaran de personelin onay verdiği halde fazla mesaiye kalmaması durumu patron açısından haklı fesih sebebi oluşturmaktadır.
Pazar günü fazla mesai yapmak zarurî mu?
İşyeri cumartesi ve pazar günleri de çalışıyorsa, yani işyeri açıksa, patron, emekçinin haftada en az 24 saat müsaadeli olması kaydıyla emekçiyi cumartesi ve pazar günleri de çalıştırabilmektedir. Bu durumda patron, hafta sonu çalışan personele iş günlerinden birinde hafta sonu tatili vermekle yükümlüdür.
Fazla çalışmanın ispatı nasıl olur?
Fazla mesai yaptığını sav eden bir emekçi, öncelikle bu tezlerini kanıtlamak durumundadır. Personel, fazla çalışma talebini yazılı evraklarla kanıtlayabilir yahut yazılı bir doküman yoksa argümanını şahit beyanı ile de ispat edebilir.
Bir çalışanın imzasını taşıyan bir bordro, yanlışlığı kanıtlanana kadar kesin delil niteliğine sahiptir. İmzalı maaş bordrolarında görülen fazla mesai alacakları ödenmiş sayılır. İşyeri kayıtları, işyerinde yapılan iç yazışmalar ve işe giriş çıkışları gösteren dokümanlar kanıt niteliğinde kabul edilmektedir. Lakin yazılı bir evrakın bulunmaması halinde tarafların, şahitler sunarak sonuca gidebileceği de kabul edilir.
Fazla mesai fiyatının imzalı bir maaş bordrosu üzerinden ödendiği anlaşılırsa, çalışanların gerçekte daha fazla çalıştığını sav etmek mümkün değildir. Lakin, personelin fazla mesai fiyatı alma konusunda daha fazla olması istikametinde savları varsa, fazla mesai yapıldığını göstermek için her türlü ispat kullanılabilir. Aksi takdirde, fazla mesainin gerekli olduğuna dair yalnızca yazılı ispat olabilir. Ayrıyeten, maaş bordrosunun patron tarafından imzalatılmadığı, banka aracılığıyla ödeme yapılması halinde, patronun fazla mesai fiyatını olduğuna dair ihtirazi kaydı yoksa ispat lakin yazılı kanıt ile ibraz edilebilir.
Yargıtay’ın yerleşmiş içtihatlarına nazaran davalı kamu kurumu ise kayıtlara, bilhassa fazla mesai saatleri, fiyat bordroları, görevlendirme yazıları ve giriş çıkış kayıtları üzere yazılı kanıtlara dayandırılmalıdır. Aksi takdirde şahit sözlerinden bir sonuca gidilmesi mümkün olmamaktadır.
Peki, fazla çalışma fiyatı nasıl hesaplanmakta?
Fazla çalışma fiyatları iş kontratına nazaran hesaplanarak belirlenmektedir. Olağan bir haftalık çalışma müddeti kanunda da belirtildiği üzere 45 saattir. Lakin emekçi ile patron ortasında yapılan mukavelede çalışma mühleti daha az olabilir. Yani, taraflar ortasında 45 saatten daha az bir çalışma mühleti de kararlaştırılabilir. Lakin bu türlü bir durumda örneğin; olağan çalışma mühleti 40 saat olarak kararlaştırılmış ise 40-45 saat ortasında geçen süredeki 5 saat de fazla mesai olarak kabul edilmektedir. Bu türlü bir durumda 45 saati aşmamış olsa da 40 saatin üzerindeki fazla çalışmalar saat fiyatının %25 ziyadesiyle ödenmek durumundadır.
Günlük çalışma müddetinin 11 saat ile sonlu olduğunu belirtmiştik. 11 saati aşan çalışma mühletleri, haftalık 45 saatlik çalışma müddetini aşmasa da gün bazında ele alınarak fazla mesai olarak kabul edilmektedir. Tıpkı vakitte çalışanın gece çalışmaları da günde 7,5 saati geçmemelidir. Bu da demek oluyor ki gece çalışmalarında haftalık 45 saat geçilmemiş olsa bile günde 7,5 saati geçen gece çalışmaları için de fazla mesai fiyatı ödenmesi mecburidir.
Sağlık kuralları nedeni ile günde en fazla 7,5 saat ya da daha az çalışılması gereken işlerde müddet aşımı olur ise kelam konusu günlük çalışmalar da fazla çalışma niteliğinde bedellendirilmektedir. Yasal müddet olan 45 saatin aşılmamış olmasının hiçbir değeri bulunmamaktadır. Bu tip çalışmalar haftalık değil, günlük olarak hesaplanmaktadır.
Fazla mesai saatlerinin uzun bir müddet için hesaplanması ve bununla birlikte ölçüsünün yüksek çıkması durumunda indirim yapılması kelam hususudur. Bu indirime hakkaniyet indirimi denilmektedir ve genelde %30 olarak yapılmaktadır. Lakin fazla mesai, şahit beyanları yerine yazılı evraklara ve patron kayıtlarına dayandırılırsa adaletten ödün vermeden bir hesaplama yapılmaktadır. Bu durumda hakkaniyet indirimi üzerinden davalı lehine yargılama sarfiyatlarına karar verilmemektedir.
4857 sayılı İş Kanunu md.41’e nazaran fazla mühletlerle çalışma fiyatının %25, fazla çalışma (mesai) fiyatının ise %50 artırımlı bir halde ödenmesi gerekmektedir. Uygulamada fazla çalışma fiyatının aylık fiyata dâhil edildiği durumlarda ve yıllık 270 saatle sonlu fazla çalışma kabul edilmesi durumunda, bu 270 saatin aşılması sonucunda örneğin; 320 saatlik bir çalışma varsa 50 saat aylık fiyat dışında fazla çalışma olarak kabul edilerek fiyatlandırılmaktadır.
Bahsedilen bu 270 saat, 12 aya bölünür ve aylık 22,5 saat formülüyle kıymetlendirilir. Patron tarafından bu 270 saatlik müddet, sadece her aya eşit bir halde hisse ederek uygulanmaktadır. Patron bu fiyatı yılın aşikâr aylarına istediği biçimde dağıtma hakkına sahip değildir. Bu nedenle 270 saat tamamlanmasa dahi aylık 22,5 saati aşan çalışmalar fazla çalışma niteliğinde kabul edilmektedir.
Ek olarak bilgi verilecek olursa; orta dinlenme mühletleri, fazla çalışma müddetlerinden indirilerek hesaplama yapılmaktadır. Çalışma mühletinin hesaplanmasında çalışanın daima çalışıp çalışmamasının rastgele bir değeri bulunmamaktadır. Personelin, işi yapmaya hazır olarak beklediği vakit dilimleri ile patronun buyruğu altında bulunduğu vakit dilimleri de çalışma mühletleri olarak kabul edilmektedir.
Fazla mesai alacağı faizi
Fazla mesai fiyatı, 4857 sayılı iş kanununun 34. hususu mucibince gününde ödenmemesi kelam konusu ise bankalarca mevduata uygulanan en yüksek faiz uygulanarak ödenmek durumunda bırakılmaktadır. Patron, dava tarihinden evvel temerrüde düşerse, temerrüt tarihinden itibaren faiz işletilir. Ayrıyeten kimi davalarda faiz, dava yahut düzeltme tarihinde talep edilen ölçüyle sonludur.
Fazla mesai alacağı davaya husus edilirken HMK m. 107 gereği meçhul alacak davası olarak husus edilmelidir.
Fazla mesai davalarında zamanaşımı
Fazla mesai davalarında, 4857 sayılı İş Kanunu gereği, fazla mesai fiyatı, ulusal bayram ve resmi tatil fiyatı ile hafta tatili fiyatı haricinde zamanaşımı müddeti bulunmamaktadır. Lakin fiyat alacakları için zamanaşımı mühleti 5 yıl olarak düzenlenmiş olup fazla mesai fiyatı alacağı da 5 yıllık zamanaşımına tabidir. Personel, fesih tarihinden itibaren geriye dönük olarak 5 yıllık fazla çalışma fiyatını talep hakkına sahiptir.
Hâlâ yanıtınız “evet” mi?
Tüm bu bilgiler ışığında mümkün bir iş hukuku davası sürecinde size “Fazla mesai fiyatı alıyor musunuz?” sorusuna hala “Evet” karşılığı verebilir misiniz? Şayet dişli bir avukatınız yoksa hem sizin hem de tanıklarınız için “Evet” karşılığı hakikat kabul edilecek ve süreç aleyhinize işlemeye devam edecek. Ya da avukatınız sayesinde mesai fiyatlarının nasıl ve ne kadar ödendiğinin araştırılması için bir talepte bulunularak almanız gereken mesai fiyatlarını sonunda almayı başaracaksınız. Pek natürel bu durumda süreç daha da uzayacak…
Haklarımızın neler olduğunu bilmek, onlara nitekim sahip olmayı sağlayacaktır.
Linkedln