Akademisyenler Demet Gülçiçek ve Emine Erdoğan’ın hazırladığı ‘Feminist Tenkit – Arayışlar ve Müzakereler’, Metis Yayınları tarafından raflarda yerini aldı. Kitap, bir yandan geçmişten günümüze feminist tenkidin yapıp ettiklerini gözden geçirirken başka yandan da onun açtığı yolları inceliyor.
‘Feminist Eleştiri’, bir tarihî özet ve aktüel incelemelerden oluşan bir çalışmadan daha fazlasını sunuyor okuruna. Tenkidin, sıklıkla aykırı fikri yok saymak, onun üzerini çizmek biçiminde uygulandığı günümüzde tenkide feminist bir bakış sunuyor: Feminist tenkidin itibarsızlaştırılmadan yapılabileceğini savunan Gülçiçek ve Erdoğan, bunun nasıl uygulanacağını da birçok ismin katkısıyla hazırlanan kitabın birinci satırından finaline kadar tekraren gösteriyorlar.
Kitapta “Feminist tenkit nedir?” üzere bir sorudan çok, “Feminist tenkit nasıldır?” sorusuna odaklandıklarını söyleyen Demet Gülçiçek ve Emine Erdoğan’la kitaptan yola çıktık, feminist çalışmalardan başlayıp günümüzde bayan hareketi ve feminist çalışmaların iktidarlar nezdinde nasıl bir yerde olduğuna kadar birçok şeyi konuştuk.
Bu kitabı hazırlama fikri hangi şartlarda ortaya çıktı? Siz kitap için nasıl bir ortaya geldiniz?
Emine Erdoğan: Kitap için bir ortaya gelmemizden çok kitaptaki tartışmaların bizi bir ortaya getirmesinden bahsedebiliriz diye düşünüyorum. Tanıştığımız günden beri feminizm ve feminizmin işaret ettikleri üzerine birlikte düşünüyor, tartışıyor, üretiyoruz. Feminist bilgi üretme süreçlerimizden bahsettiğimiz konuşmalarımızda sıklıkla feminizmin çok sevdiği düşünümsellik pratiğini feminist üretime uygulamanın açabileceği imkânlar üzerine tartışıyorduk. Bu yaklaşım, “Feminizm neyi nasıl eleştiriyor ve bu tenkit ne cins bir iş yapıyor?” sorusuyla birlikte, “Feminizm kendini, kendi üretimlerini nasıl eleştiriyor?” sorusuna odaklanmayı da beraberinde getiriyor. Kitabın yapmasını istediğimiz de bu, eleştiriyi düşünümsel ve münasebetiyle ihtimamlı bir biçimde kurması.
Demet Gülçiçek: Evet, sanırım bu kitap feminist tenkidin etkileyici formda artan birikiminin açtığı yollara feminist itinayla bakma dileğinden doğdu. Emine’nin bahsettiği bilgi üretim süreçlerimize ek olarak, kitap fikri farklı kentler ve ülkelerde daima değişen toplumsal pozisyonlarımız üzerine bitmeyen konuşmalarımız sayesinde de ortaya çıktı. Büyük ya da küçük kentlerde, beklendik ya da beklenmedik tüm müsabakalarda, feminist tenkidin arayışlarımıza nasıl yol gösterdiği ve pozisyonlarımızı müzakere etme imkânı verdiği üzerine konuşuyorduk. Sonra vakit içinde bir baktık ki bu konuşmalar ‘Feminist Eleştiri’ kitabı fikrinin çıkmasına yol açmış.
‘KİTAP, ‘FEMİNİST TENKİT NASILDIR?’ SORUSUNA ODAKLANIYOR’
Kitabın odağına aldığı noktalar neler? İki kısımdan oluşmasının nedeni nedir?
Demet Gülçiçek: Kitap, temelde feminist tenkidin nasıl bir iş yaptığını ve kendini nasıl eleştirdiğini anlamaya çalışıyor. Bunu yapabilmek için de odaklandığı birtakım bahisler var. Kitabın birinci kısmında ‘Feminist Arayışlar’la ilgilenmek istedik, bilhassa de feminizmin kavramsal vurgularına geri dönerek. Birinci kısmını oluşturan hususlar feminist çalışmaların çok uzun müddettir merceğinde olanları içeriyor: Ataerkillik (Emine Erdoğan), kesişimsellik (Sumi Cho, Kimberle Williams Crenshaw, Leslie McCall), erkeklik ve queer çalışmaları (Atilla Barutçu) feminist tarihyazımı (Demet Gülçiçek), toplumsal cinsiyet tarihi formülleri (Gülhan Balsoy), feminist öyküler anlatmak (Clare Hemmings) üzere. Bu yazılar ilgili kavramları son yıllardaki tartışmalarla bir arada ele alıyor ve bu kavramların ortaya çıktıkları bağlamlardan koparmadan nasıl ele alabileceğini anlamaya çalışıyor. Kitabın ikinci kısmı ise görece yeni şekillenen tartışmalara, yani yeni açılan yollara yer veriyor: Feminizmin suratı üzerine düşünmek (Feyza Akınerdem), feminist hal (Ezgi Burgan), feminist oyunbozanlık ve sinema eleştirisi (Özlem Güçlü) ve insansonrası yaklaşımlar ve edebiyat (Deniz Gündoğan İbrişim).
Ek olarak, feminist çalışmalarda çok ses etmiş Sara Ahmed’in ruh halleri üzerine feminist çalışmalara kavramsal katkı yapabileceğini düşündüğümüz bir makalesi bulunuyor. Ayrıyeten, Aksu Bora ise kitaba çok beğenilen bir sunuş yazısı yazdı.
Emine Erdoğan: Farklı okurlar kitaptan farklı odaklar bekleyebilir. Bu nedenle, “Feminist tenkit budur, bunu söyler, bu türlü yapılır,” üzere bir reçete sunma kaygısında olmadığımızı söyleyelim. Feminist tenkidin içeriği her vakit çok çeşitli oldu ve kitapta da bahsettiğimiz üzere güzel ki de öyle! Feminizm toplumsal eşitsizlikleri anlarken kıymetli bir bakış sağlıyor ve bugün toplumsal muhalefetin başını çekmesinde bunun büyük bir tesiri var. Hasebiyle kitabın feminist tenkidin tarifini vererek, feminist tenkidin üretebileceklerine nokta koymak üzere sıkıntısı yok. Kederimiz daha fazla feminist tenkidin yapıp ettiklerini gözden geçirmek ve bunu yaparken bu üretimlerin tenkidinin nasıl yapılacağı üzerine düşünmek -bunu kitabın birinci kısmı yapıyor- ve feminist tenkidin imkânları, açtığı yollar, kesiştiği alanlar üzerine düşünmek -bunu da kitabın ikinci kısımının yaptığını umuyoruz-. Kitap, “Feminist tenkit nedir?” üzere bir sorudan çok “Feminist tenkit nasıldır?”a odaklanıyor diyebiliriz.
‘KİTAPTAKİ TÜM YAZILAR FEMİNİST ETİKLE BİR ÜRETİM YAPMAYA ÇALIŞIYOR’
Feminist Tenkit – Arayışlar ve Müzakereler, Kolektif, Hazırlayanlar: Demet Gülçiçek, Emine Erdoğan, 312 syf., Metis Yayıncılık, 2022.
Feminizmin temel birçok kavramı ve tarifi farklı bakış açılarıyla masaya yatırılıyor bu kitapta. Bu türlü bir gereksinim nereden doğdu?
Demet Gülçiçek: Pek çok toplumsal bilimci üzere çeşitli kavramları ve teorileri ele almadan rahat edemememizden olsa gerek! Ek olarak şunu vurgulayabiliriz tahminen burada, kitaptaki tüm yazılar feminist etik ve itinayla bir üretim yapmaya çalışıyor. Yani daha evvel üretilen kavramların üstünü çizmek, yanlışlığını kanıtlamaya çalışmak niyetinde değiller. Bazen, bilhassa eril akademik pratiklerde, “yeni” kelam söylemenin tek şartı daha evvel üretilmiş kavramları itibarsızlaştırmak üzere görünüyor. Biz (feminist) tenkidin itibarsızlaştırmadan yapılabileceğini düşünüyoruz. Bunun için de tarihî devirlere ve farklı bağlamlara nazaran üretilmiş feminist kavramlarla ilişkilenmeye gayretindeyiz. Sanki artık vakti geçmiş üzere görünen kavramlar nasıl bağlamlarla ortaya çıkmıştı? Bu kavramları dönüştürmek, esnetmek ve potansiyellerini ortaya çıkarmak nasıl mümkün olabilir? Bu cins sorular kitaptaki tüm yazılara farklı bakış açılarını geliştirirken eşlik ediyor.
Emine Erdoğan: “Farklı” bir ele alışın illa evvelkinin üstünü çizmek olmadığı bir itina aslında pek çok feministin önemsediği bir tutum. Bu itina feminizmi dayanışma olarak görüyor; feminist fikrin birlikte hareket edildiğinde hoşlaşacak bir dünyanın peşinde olduğunu düşünüyor. Bu türlü bir yol, bir öbürümüzün yaptığını itibarsızlaştırmaktan değil onunla çoğalmaktan geçiyor. Demet’in söylediklerine ek olarak sorunuz şöyle cevaplanabilir; feminist kavram ve tartışmaları farklı bakış açılarıyla ele almak, onlarla tekrar farklı biçimlerde ilişkilenme ve birlikte çoğalma gereksiniminden doğdu. Feminist hareketlerin birbirinden kopuk eylemliliklerden, bakışlardan ve anlatılardan oluşmadığı fikrinden yola çıkarak bilgi üretmemiz mümkün.
Tam bu noktada sorayım: “Eleştiri” sözünün yüklü olarak negatif bir manayla kullanılmasına adeta meydan okuyorsunuz bu kitapla. Tenkide dair yaptığınız “üretken bir faaliyet” tanımlamasını biraz ayrıntılandırır mısınız? Bu kitapta bu tarifi gerçekleştirmenin zorlukları neler oldu?
Emine Erdoğan: Feminist tenkitle kastettiğimiz bir evvelkini kırıp dökmeyen, bu manada ihtimamla kurulmuş ve üretken bir faaliyet. Kitaptaki yazıların hali bu manada benzeri olduğu için, bu türlü bir eleştiriyi üretme noktasında sorun yaşanmadığını söyleyebiliriz. Burada eleştiriyi yalnızca hal olarak görmediğimizi de eklemek gerekiyor sanırım. Tenkit dönüşümü ve dönüşürken “daha az eşitsizliği” maksatlar. Bunu yaparken sorgulanamaz görüneni sorunsallaştırır. Bu manada içerik olarak hâlihazırda üretken bir faaliyete işaret eder. Kitabın meydan okuduğu şey, tenkidin tahammülsüz ve karşıdakini itibarsızlaştırmaya yönelik eril bir biçimde kurgulanması ve böylece politik dayanışmayı sağlayacak soruların, arayışların ve müzakerelerin de sonlandırılması.
Sunuş yazısında Aksu Bora bu kitabın Donna Harraway’in, “Feminist nesnellik, basitçe, pozisyonlu bilgiler demektir” kelamını alarak bir tartışma yürüttüğünü yazıyor. Biraz açar mısınız bu kelamı ve kitapta nasıl uygulandığını?
Emine Erdoğan: Feminist “nesnellik” uzun vakittir pozitivist ve eril bilgi üretme biçimlerinin oluşturduğu nesnellik nosyonuna meydan okuyarak, pozisyonlarımız dışında bilgi üretilemeyeceğinin altını çiziyor. Bu pozisyonları açık etmeyi ve bunların üretilen bilgi ile bağını tartışıyor. Kitabın da bu türlü bir bilgi üretimini örneklediğini söyleyebiliriz. Tek bir “doğru” feminist bilgi, tek bir “doğru” feminist tenkit yerine, farklı pozisyonlardan farklı feminist tenkitler üretiyor.
Demet Gülçiçek: Emine’nin bahsettiği farklılıkları anlamak için “konum politikası” kavramına dönmek de mümkün. Kitabın gayelerinden birisi (yukarıda bahsettiğimiz gibi) ürettiğimiz feminist argümanların ilişkiselliğini önemsememizse, bir oburu de konumlarımızın bize açtığı imkan ve hudutların farkında olmaya çalışmak. Konumlarımızın sabit olmadığını görmek, konumlarımızla üretebildiğimiz (ve tahminen üretemediğimiz) tenkitler üzerine düşünmek manasına geliyor. Tahminen de daha kıymetlisi, tenkitleri nasıl lisana getirdiğimiz ve tenkitleri kurma biçimlerimiz üzerine baş yorma imkânı veriyor.
‘YAZARLARI, KİTAP BİR ORTAYA GETİRDİ’
Kitapta on iki farklı ismin birlikte kaleme aldığı, belli kavramların farklı bakış açılarıyla incelendiği on yazı ve bir de röportaj var. Bu isimlerle nasıl bir ortaya gelindi, bu yazıların mevzuları nasıl belirlendi? Süreçten bahseder misiniz?
Emine Erdoğan: Derleme kitaplarda metinlerin birbiriyle konuşması, hepsinin kitabın argümanına katkı yapması, üstelik bunu farklı yaklaşımlarla yapmaları istek edilen bir durum. Bunu sağlayabilmek için öncelikle kitabın ne yapmasını istediğimizi ve bunu nasıl yapacağını belirlemek gerekiyor sanırım. Tıpkı bizim kitap için bir ortaya gelmememiz ancak kitabın bizi bir ortaya getirmesi üzere, müellifleri da tekrar kitap bir ortaya getirdi diyebiliriz. Kitabın argümanını ve bu argümana katkı sunabilecek tartışmaları belirledikten sonra, çalışma alanları ve feminist ihtimamları ile bu tartışmaları yürütmekle ilgilenebilecek yazarlarla bağlantıya geçtik. Şayet kitap kendi içinde konuşmayı başarıyorsa, bu her bir muharririn çok pahalı katkıları sayesinde. Ayrıyeten Metis Yayınları editörlerine ve Müge Gürsoy Sökmen’e çok teşekkür etmek isteriz. Yaptıkları işe gösterdikleri ihtimamdan etkilenmemek mümkün değil.
Demet Gülçiçek: Emine çok beğenilen tabir etti! Katkıda bulunanların odaklandığı bahisler, usulleri ya da getirdikleri tenkitler çeşitlense de feminist tenkidin nasıl yapılacağına dair yaklaşımları ortak. Bu manada kitabın altbaşlığının işaret ettiği üzere yazıların arayışları ve müzakeleri ortaklaşıyor.
Günümüzde feminist çaba açısından içinde bulunduğumuz görüntüyü bayan hareketi ve iktidar baskısı/bakışı açısından nasıl gözlemliyorsunuz?
Demet Gülçiçek: Türkiye’de bayan hareketlerinin tarihi üzerine düşünmeye çalışan biri olarak, bayan hareketlerinin tarihi olarak birçok vakit bir saygınlık ve tanınırlık talep etmek durumunda kaldığını düşünüyorum. Bu bazen küçük ve mahallî kümelere varlığını göstermek ve kelamını duyurmak, bazen de daha genel bir seyirciye bayan haklarının meşruiyetini anlatmak biçiminde ortaya çıkabiliyor. Günümüzde ise, bir paradoks üzere görünse de, toplumsal cinsiyet tersi hareketler yükselişte olmasına karşın, feminist taleplerin daha evvel hiç olmadığı yoğunlukta ve biçimde sirkülasyona girdiğini görüyoruz. Yani anti-feminist fikirler ve eril onarım olarak kavramsallaştırılan süreç yükselirken, feminist fikirlerin çok geniş bir dolanım ağında yayıldığını ve karşılık bulduğunu gözlemliyoruz – tahminen saygınlık ve tanınırlığın daha evvel hiç olmadığı kadar görünür olduğu bir süreç. Bu bir yandan bir kazanım, başka yandan ise feminist taleplerin diğer gündemlere eklemlenme potansiyelinin de habercisi – tahminen de birebir anda ikisi birden.