Michael Dhar
Evrim, nöronlarla bezenmiş ahtapot kollarından memelilerin kulaklarına varıncaya dek şaşırtan derecede karmaşık özellikler yarattı. Buna rağmen, evrim, karmaşık yaratıkları daha eski ve kolay biçimlere geri döndürecek biçimde ‘geriye’ gerçek gidebilir mi?
Bu kelamda ‘gerileyen’ evrimde, canlılar karmaşık özelliklerini yitirebilir ve bundan dolayı ‘geri’ ve daha kolay biçimlere dönüşmüş üzere görünebilirler. Ne var ki uzmanlar, evrimin, geriye gerçek kendi evrimsel adımlarını takip etme manasında aslında geriye hakikat gitmediğini belirtiyorlar. ABD’deki Maryland Üniversitesi’nde biyolog olan William R. Jeffery, Live Science’a verdiği demeçte, “Evrimsel değişimlerin birebir formda bilakis çevrilmesi ihtimali son derece imkânsız” diyor.
KARMAŞIKLIĞI YİTİRMEK
Londra’da bulunan Tabiat Tarihi Müzesi’nde hayat bilimleri alanında bir araştırmacı olan Beth Okamura, Live Science’a verdiği demeçte, gerileyen evrimin, daha evvel ortaya çıkan karmaşık biçimlerin yitirilmesini içerdiğini söz ediyor. Buna uç bir örnek, miksozoanlardan, çok kolay anatomileri olan -ve ağızları, hudut sistemleri ya da bağırsakları olmayan -parazitlerden ve çok küçük genomlardan geliyor. Okamura, en kolay tipin “esasen tek hücreler” olduğunu lisana getiriyor.
Okamura, uzun vakitten beridir ‘tek hücreli protozoonlar’ biçiminde sınıflandırılan miksozoanların, sonuçta ortaya ziyadesiyle gerilemiş hayvanlar halinde çıktıklarını aktarıyor. Denizanalarını da içeren bir küme olan cnidarianlardan evrimleştiler ve asalak bir ömür şeklinde artık muhtaçlık duymadıkları pek çok özelliklerini yitirdiler. Okamura, hâl böyleyken, miksozoanların en azından morfolojik açıdan daha evvelki bir evrimsel kademeye geri dönmüş üzere görünebileceğini belirtiyor. “Tek hücreli organizmalar üzerinde birleşiyorlar” diyor.
Jeffery, bununla birlikte, ‘gerileyen’ evrimdeki sürecin kendi adımlarını takip etmediğini söylüyor. Emsal formda, mağaralarda yaşayan canlılar da sıkça gerileyen evrime maruz kalır ve gözler üzere karanlık bir ortamlarda gereksinim duyulmayan karmaşık özelliklerini yitirir. Öte yandan Jeffery, örneğin mağara balıklarında gerçekleşen göz kaybının, kesin bir formda bu organlara sahip olmayan ilkel bir cedde dönüş yapıldığı manasına gelmediğini vurguluyor. Bundan çok, daha evvel gözü meydana getiren süreçler kısmen durur ve deri ile birlikte büyüyen körelmiş bir göz oluşur. Jeffery, “Süreç bilakis işliyor üzere görünebilir” diyor: “Ne var ki göz karşıt tarafta evrimleşmez. Sırf ilerlemeyi bırakır.”
Okamura, bunlara ek olarak, “Karmaşıklığa dair kayıplar, karmaşıklık dahilindeki parazitlerin, konakçıların içine sızmak hedefiyle kullandığı biyokimyalar üzere daha az hissedilen artışlara eşlik edebilir” diyor: “İnsanlar için evrime, gördükleriniz ve morfolojik özelliklerin neler olduğu üzerinden bakmak çok kolaydır… Buna rağmen, fizyolojik ve biyokimyasal düzeyde göremediğimiz pek çok diğer özellik de mevcut.”
Benzer halde, mağara balıklarında yaşanan göz kaybı, alternatif karmaşıklığı maskeleyebilir. Bu balıklarda büyük ölçülerde titreşime hassas organlar oluşur ve onlara, karanlık ortamlarda etrafını algılaması için bir yol sağlar. Jeffery, hâlihazırda çok dolu olan baş kısmında, bu organların, balığın boş kalan göz yuvalarında kendilerine uygun bir yer bulduğunu aktarıyor.
KARMAŞIKLIK İÇİNDE ‘GERİ TAKİP’
Kanada’nın Ontario eyaletinde bulunan McMaster Üniversitesi’nde biyolog olan Brian Golding Live Science’a verdiği demeçte, evrimin geriye gerçek kendi adımlarını takip etmemesinin sebeplerinden birinin, adaptasyonların öbür tipten değişimlere yol açması olduğunu belirtiyor. Bu durum, makul bir değişimi geriye yanlışsız çevirmeyi çok derece karmaşık bir hale getiriyor.
Golding, “Şayet bir değişiklik gerçekleştirdiyseniz … bu adaptasyona bir ince ayar yapacaksınız ve bu adaptasyon öteki genlerle etkileşime girecek” diyor: “Şimdi, şayet bu değişikliği aykırı istikamete çevirirseniz, evrimi aksine çevirmek için öbür tüm genlerin de değiştirilmesi gerekecek.”
Örnek olarak, mağara balıklarında, bir gözün orjinal gelişimi, yalnızca gözlerin oluşumu için gereken proteinlerle değil, birebir vakitte kafatası yapılarında gerçekleşerek göz yuvasını meydana getiren değişimlerle birlikte yaşanmış olabilir. Rastgele bir göz proteinine tesirde bulunan bir mutasyon, bir organizmanın şimdi yuva olmadan ortaya çıkmasına yol açmaz.
Netice itibariyle, uzmanlar, “geriye gerçek evrim” teriminin aldatıcı bir halde, ‘evrimin daha karmaşık formlar yaratmak üzere bir maksadı olduğu’ biçiminde anlaşılabileceği konusunda uyarıyorlar. Okamura, bunlara ek olarak, evrimin yalnızca bir organizmayı muhakkak bir ortama daha uygun bir hale getiren özellikleri desteklediğini aktarıyor.
O halde, ‘gerileyen evrim’, aslında her zamanki üzere sırf evrimdir. Jeffery, karmaşıklığın yitirilmesinin bir paraziti ya da mağara canlısını yeni ortamına daha âlâ adapte edebileceğini; mesela karmaşık bir organ üretmenin güç bazındaki maliyetini ortadan kaldırarak bunu yapabileceğini belirtiyor. Okamura, “Evrim, bu varyasyonun [çeşitlenmenin] söz edildiği bireylerin ortama uygunluğunu artıran özellikleri seçmesi nedeniyle sürekli ilerleme yanlısıdır” diyor.
*Devoniyen, Paleozoik vaktin dördüncü alt kısmı olarak Devoniyen kayaç sistemlerinin oluştuğu jeolojik vakit dilimidir.
Yazının yepyenisi Live Science sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)