Nükhet Everi [email protected]
Son yıllarda tahminen de günlük hayatımızda en çok kullandığımız kavramlardan biri “kültürel miras”. Pekala, gerçekte nedir ve nerededir bu kültürel miras, biz kültürel mirasın neresindeyiz, bu hususta sürdürülebilir çalışmalar nasıl yapılmalıdır ve bizler birey olarak ne yapabiliriz? Kültürel miras, bizleri güçlü ve bilge kılan bir beşeri hafızalar bütünüdür. Geçmişte yaşamış, gelişmiş ve bugünle de irtibatı olan kültürleri kapsar. Bunun ötesinde gelecekle de ilgilidir. Kültürel miras deyince büyük ihtimalle birden fazla kişinin aklına somut kültürel miras listeleri gelir. Zira daima somut kültürel mirastan kelam edilir. UNESCO Dünya Miras Listesi herkesin lisanındadır. Bir ülkeyi ya da kendi memleketinde bir yeri ziyaret eden kişi kültüre meraklıysa bu listelerdeki yerleri kesinlikle görmeyi amaçlar. Bu türlü düşünmemiz aslında UNESCO’dan (Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü) kaynaklanıyor. 1972’DE UNESCO, Dünya Miras Sözleşmesi’ni imzaladı. Dünya kültürel ve doğal mirasının korunmasına dair bu kontrat UNESCO’yu bu alanda kelam sahibi yaptı. Dünya Miras Mukavelesi son ve kapsayıcı olmasa da listeye dâhil edilecek tabiat ve kültür alanlarını tanımlayan bir kontrattır. Listeye kayıtlı alanları bulunan ülkelere itibar ve sorumluluk getirdiği tez edilse de insanlık açısından kıymetli şeyleri ya da neyin korunması gerektiğini bir “yaptırım” olarak göstermekten öte sadece fikir verir. Lakin UNESCO’ya nazaran kültürel miras sırf anıt ve nesnelerden meydana gelen koleksiyonlarla hudutlu değildir. Bu nedenle 2003 yılında UNESCO somut olmayan kültürel miras ile ilgili bir kontrat imzaladı.
İki kategori
Somut kültürel miras, taşınabilir ve taşınamaz kültürel miras olmak üzere ikiye ayrılır. 1) Taşınabilir kültürel miras: Fotoğraf, heykel vb. eşyalar, mobilyalar, duvar boyamaları. 2) Taşınmaz kültürel miras: Tarihi yapılar, anıtlar, arkeolojik alanlar. Somut olmayan kültürel miras ise evvelki jenerasyonlardan kalan ve bizden sonraki jenerasyonlara aktardığımız lisan de dahil olmak üzere kelamlı gelenekler ve sözler, performans sanatları, toplumsal davranışlar, âdetler, kutlamalar, ritüeller, pratikler, tabiat ve cihan ile ilgili bilgi ve uygulamalar, klasik el sanatları konusunda bilgi ve tekniklerdir. Görüyoruz ki hiçbir kültürel miras ögesini yalnızca “somut” ya da “somut olmayan” biçiminde değerlendiremeyiz. Yani somut kültürel miras ögelerinin hiçbiri öyküsüz ya da toplumlara mal olmuş çeşitli gelenek, göreneklerden bağımsız değildir. Somut olmayan kültürel miras son derece kırılgan olsa da kültürel çeşitliliği sürdürmede çok büyük bir etkendir ve onun aracılığıyla bir jenerasyondan başkasına fevkalade bir bilgi ve maharet zenginliği aktarılır. Kıssalar ve toplumsal hafızalarımızdaki manası kültürel mirası miras yapan şeydir. Mana olmadan kültürel miras da aslında bir hiçtir. Şöyle düşünün: Topkapı Sarayı nedir? Şayet hakkındaki öyküler ve toplumsal hafızamızdaki manası yoksa Topkapı Sarayı da büyük kapalı bir yer oluşturmak için bir ortaya getirilmiş taşlardan ibaret bir yapı olmaktan öteye gidemez.
Bireylerin rolü
Kültürel mirasın ana koruyucusu devletlerdir. Ancak onlar kültürel mirası korumak için pek çok teşebbüste bulunsa da hiçbir sistematik muhafaza tekniği her çeşitten kültürel mirası kapsayamaz. İşte tam da burada bireyler devreye girer. Her bir birey aslında bir kültürel miras yöneticisidir. Nasıl olacak ki o dediğinizi duyar üzereyim… Halikarnas Balıkçısı Cevat Şakir Kabaağaçlı’nın çok hoş bir kelamı vardır: “İnsan dünyaya bir kez gelir, yunus balığı üzere yokluk engininden fırlayarak, tekrar yokluğa dalar. Bu gelişte de görüp görebileceği, tesadüf yapıtı, kendi çağdaşlarıdır.” Evet hepimiz yaşadığımız sürecin şahitleriyiz. Bizden evvel gelenleri miras almış, onu ve yaşadıklarımızı geleceğe miras bırakacak bireyleriz. Bu da bizi birer kültürel miras yöneticisi yapar. Kültürel mirasın koruyucusu olması gereken devletlerdir, bu onlar için bir itibardır. Somut kültürel mirasın korunması büyük ölçüde onların misyonudur. Ancak birey olarak bizlere de epey vazife düşer aslında. Zira somut olmayan ya da başka ismiyle yaşayan kültürel miras çok akışkandır, dağınıktır ve daima değişir. Bu nedenle de devletler tarafından denetim edilmesi imkânsızdır. Profesyonel ve sürdürülebilir kültürel miras çalışmalarında toplum hafızası, lokal toplum ve bireyleri çok kıymetlidir. Tüm toplumlar ve hatta uluslar birer kültürel mirasa dayanır. Toplumlar çok kimliklidir ve bu sayede kültürel miras da çeşitlenir ve zenginleşir. Lakin kültürel miras birleştirici olabildiği üzere, bölebilir de. Barışın olduğu üzere savaşın da sebebi olabilir. İşte bu yüzden kültürel mirası nasıl sahipleneceğimiz, olumlu istikamette ve kucaklayıcı bir biçimde kullanıp kullanmayacağımız, kültürel mirasın da bu yolda bizi desteklemesini sağlayıp sağlamamak büsbütün bize kalmıştır. Kültürel miras bireyler ve uluslar açısından bir kimlik, yaratıcı sanayiler için bir esin kaynağı, turizm için ise bir eserdir. Toplumlar kültürel miras paydaşları içinde en büyük ve en kapsamlı zümredir. Bu nedenle de kültürel mirasa en çok ziyan verecek de onun korunmasını en çok sağlayacak da yeniden toplumlardır. Bu hususlarda yapılan sürdürülebilir ve akademik çalışmalar çok değerlidir. Uzmanlar mahallî toplumları sorumlu ve kendi kültürlerinde uzman olarak görmeli, onları da çalışmalarında devreye sokmalıdır. Böylelikle özgüveni artan toplum kendini sorumlu hisseder, öbür gelenek ve alanları tercih etmektense kendi kültürel mirasını müdafaayı, ona ziyan vermemeyi vazife edinir. İrtibat de çok değerlidir. Bu işleri yaparken az temsil edilen ya da hiç temsil edilmeyen paydaşlarla bağ kurulmalı, ilgili kültür varlığı için farkındalık yaratılmalı, kültürel miras manalı kılınmalı ve topluluğun yaşantısıyla ilişkilendirilmeli, topluluğun alanı ve mirasını müdafaaya yönelik iştiraki desteklenmelidir. Uzakta yaşayan paydaşlara ulaşmak ve devam aktiflikleri düzenlenmek de değerlidir. Bu halde lokal toplum güçlenir, sürdürülebilir ekonomik kalkınma konusunda ilerleme kaydedilir.
Arşiv oluşturun
Peki, bu kültürel miras nerede, ben onun neresindeyim derseniz; kültürel miras konutunuzda, kentinizde, zihninizde, velhasıl kültürel miras her yerde. Yani tam da kalbindesiniz. Hepimizin kimlikleri kültürel mirasa dayanır. Bu nedenle de kültürel miras hepimiz için çok kıymetlidir. Siz de uzman olmanızı gerektirmeyen kimi şeyler yapabilirsiniz. Bence evvel evinizden başlayın. Elinizdeki hiçbir datayı küçümsemeyin. Öncelikle ailenizde ya da etrafınızda yaşayan yaşı sizden büyük bireylerin anlattıklarını, anılarını dinleyin, yazın, hatta mümkünse kendisinden ya da yakınlarından müsaade alarak sesini kaydedin. Görüntü da çekebilirsiniz. Lakin müsaade almayı sakın unutmayın. Annenizin, anneannenizin, babaannenizin yemek tanımlarını bir yere yazın ya da onlardan rica edin sizin için yazsınlar. Yapılışını anlatsınlar. Hatırladığınız ya da bildiğiniz, duyduğunuz ninnileri kaydedin. Yörenizde konuşulan şiveye dair özellikleri, ezgileri, şiirleri, söylenceleri, kıssaları, masalları, tabirleri kaydedin. İlişkin olduğunuz topluma ve/veya yere dair doğumdan vefata bir sürü gelenek vardır. Bunları yazın, yapılanları fotoğraflayın, görüntülerini çekin. İşte siz de bir kültürel miras yöneticisi oldunuz. Geleceğe bir arşiv, bir miras bırakıyorsunuz. “Aman ne olacak ki bundan” demeyin. Kaybolup gitmesin. Bir halde kıymetlendirilir, merak etmeyin. Etrafınızdan devam edin. Bir arkeolojik sit alanı varsa gidip gezin, ziyan vermeden gezmeyi çocuklarınıza öğretin. Öykülerini öğrenmek için araştırın. Müzeler bilginin tapınağıdır. Kesinlikle müzelere de gidin. Size ilişkin olmayan kültürlerle ilgili çalışmalarda ise profesyonellere istişareden ilerlemeyin. Tüm bunları kendi kültürel mirasınızı yarınlara taşımak için yaptığınızı unutmadan yapın. Dünya çok daha hoş görünecek gözünüze.
