Ertuğrul Özkök, eşinin ismine gönderme yapan “Tansu’ya Mektuplar” başlığı altında yazdığı ve “newsletter” olarak paylaştığı yazılarında bugün Harvard Üniversitesi’nde bulunan Sabri Ülker Metabolik Araştırmalar Merkezi’nde kendisini en çok şaşırtan şeyin karaciğer hücresi olduğunu belirterek, “Bugüne kadar bütün dünyada yapılan en yüksek çözünümlü imajı olmuş bu. Üstelik sabit bir manzara değil bu. Gerçek bir hücrenin içinde dolaşıyorsunuz” diye yazdı.
Özkök’ün, “Bu 4 bin kırmızı daire içine girip dolaşmak ister misiniz?” başlıklı yazısı şöyle:
Bu 4 bin kırmızı daire içine girip dolaşmak ister misiniz?
Önceki hafta dünyanın en ünlü üniversitelerinden Harvard’daydım.
Gazetecilik hayatımın değerli günlerinden birini yaşadım.
Çünkü bu üniversitede şurası Sabri Ülker Metabolik Araştırmalar Merkezi’nde bir gün geçirdim.
Pladis İdare Konseyi Lideri Murat Ülker’le birlikte bu merkezin lideri Prof. Dr. Gökhan Hotamışlıgil’den çok etkileyici bir brifing aldık.
Brifing odasında bir Atatürk fotoğrafı
Brifinge, Hotamışlıgil’in birlikte çalıştığı bütün asistanları da katıldı ve her biri çalıştığı alanla ilgili bilgi verdi.
O gün çok şey öğrendik.
O brifing sırasında bir şey dikkatimi çekti.
Brifing odasının duvarında bir pano vardı. Panonun üzerinde bize çalışmalarını anlatan asistanların fotoğrafları vardı.
Panonun en üstünde bir Atatürk portresi asılıydı.
Hotamışlıgil bir Cumhuriyet çocuğuydu…
Atatürk’ün kurduğu Cumhuriyetin, herkese açık okullarında okumuştu.
Bir karaciğer hücresinin içinde dolaşmak nasıl bir şey
O gün beni en şaşırtan şey, bu takımın görüntülediği bir karaciğer hücresi oldu.
Bugüne kadar bütün dünyada yapılan en yüksek çözünürlüklü imajı olmuş bu.
Üstelik sabit bir imaj değil bu. Gerçek bir hücrenin içinde dolaşıyorsunuz. Ve bir hücrenin kompleks yapısı size şunu söylüyor; bu yıldızların altında daha keşfedilecek çok şey var.
Tabii insanın aklına, “Böylesine karmaşık bir yapı nasıl tasarlanır, kim tasarlar sorusu da” gelmiyor değil.
Refik Anadol bu hücreden bir bienal sanatı çıkarmış
Sabri Ülker Merkezi çok vizyoner bir kuruluş.
Elde ettikleri bu imgeyi, dünyadaki en tanınmış görüntü sanatkarlarından biri olan Refik Anadol’a vermişler.
O da bu imajlardan yaptığı bir çalışmayı Venedik Bienali’nde sergilemiş ve çok büyük ilgi görmüş.
Bu tarihi görüntü sayesinde bulunan birinci kıymetli ilaç
Peki ne işe yaradı bu görüntüleme?
İlk sonucunu söyleyeyim.
Kolestrol tedavisinde orijinal bir tedavi prosedürün önünü açtı.
Şimdi de Tip 2 diyabetin devasının bulunmasında çok ileri bir etaba gelinmesine yol açtı.
Prof. Hotamışlıgil’e bu çalışmaları ile 2018 yılında Avrupa Diyabet Araştırmaları Derneği ve Novo Nordsk Vakfı tarafından “Mükemmeliyet Ödülü” verildi.
Önemli bir ayrıntı…
Bu vakfın heyet üyelerinin kimileri tıpkı vakitte Nobel heyetinde de yer alıyor.
Bu tarihi görüntüyü bu akşam TV100’de izleyebilirsiniz
Hotamışlıgil’e bu ödül, “Obezite ve diyabet” üzerine yaptığı çalışmalar nedeniyle verildi.
Yani bugününü en değerli insanlık meselelerinden iki üçüne ilişkin çalışmalar.
Hocanın bana verdiği hücre imgelerini bu akşam TV100’deki “Cengiz ile Ahtapot” programında yayınlayacağım.
Fotoğrafını da bugün burada görebilirsiniz.
O gün Prof. Hotamışlıgil ile detaylı bir sohbet yaptım.
Şimdi o sohbetin birinci kısmını sizinle paylaşıyorum.
İkincisi de yarına…
Bugüne kadar doku seviyesinde elde edilmiş en yüksek çözünürlüklü görüntü
EÖ: Hocam ekranda gördüğümüz bu imaj bir çizim mi, yoksa gerçek bir karaciğer hücresi mi?
“Burada gördüğünüz tüm hücre içi moleküler yapılar gerçek, yalnızca renkler hayal eseri. Bugüne kadar doku seviyesinde elde edilmiş en yüksek çözünümlü imaj.“
(*) Nasıl elde ettiniz bu imgeyi?
“Bunu elde edebilmek için bir biri gerisine yapılan nanometre (yani bir santimetrenin 10 milyonda biri) incelikte on binlerce kesitin işlenmesi ve manalandırılması gerekiyor. Bu bilgi 40 terabitten fazla hacimde. Bir ortaya gelip işlendiğinde hücre içinin 3 boyutlu yapısını bir ortaya getirebiliyor, hatta bu yapıların içinde moleküler bir seyahat yapabiliyoruz. Bu bilgiler geçen ay yaptığımız çok kıymetli bir yayınımızda açıklandı.“
Şu 4 bin kırmızı daire bize bakterilerden kalan miras
(*) Mesela şu kırmızı halkalar ne?
“Onlar mitokondriler. Hücrenin içinde organellerden (yani özelleşmiş faaliyetler gören küçük organcıklardan), bize bakterilerden miras kalmış bir yapı. Güç ve oksijen tüketen her organizmada olması gereken bir şey. Motoru yani. Bir karaciğer hücresinde sayıları 4000’e ulaşabilir.“
Bu bir hayvan hücresi lakin yakında iki insan hücresini de görüntüleyeceğiz
(*) Pekala insan hücresi mi?
“Hayır burada çalıştığımız farelerden elde edilmiş dokudaki hayvan hücresi. Ancak yakın vakitte insan karaciğer hücresinin de imgesini alacağız. Şu an merkezimizde Barselona’dan bir karaciğer uzmanı konuk bilim insanı olarak çalışıyor ve bize bu emel ile katıldı. İki beşerden yağlanmış karaciğer örneği aldık ve bunların olağan sağlıklı doku ile bir arada incelemesine başlayacağız. Bunun ardından planladığımız daha detaylı çalışmalar da var ve burada Türkiye’deki meslektaşlarımız ile de ortak çalışmalarımız olacak.“
Karaciğer hastalığı geri döndürülebilecek mi?
(*) Karaciğer yağlanması ve siroz konusunda neredeyiz?
“Bilimsel olarak çok süratli ve değerli gelişmeler oluyor. Lakin kliniğe geçiş açısından şimdi çok güzel bir yerde değiliz. Maalesef geçtiğimiz sene alanda değerle beklenen kimi klinik deneylerin son evreleri olumlu neticelenmedi (bunlar bizim merkez ilgili olan çalışmalar değil). Daha devam eden pek çok çalışma var lakin hâlâ çok açık olan ve çok değerli bir alan var. Âlâ olan şu; hastalığın düzenekleri ve gidilecek yol konusunda hayli ağır bilgi sahibiyiz. Uygulamaya geçiş süreçleri de yeni teknolojilerin devreye girmesi ile giderek hızlanıyor.“
(*) Şöyle diyebilir miyiz? Teorik olarak bunun tedavi edilebileceğini biliyoruz
“Tabii ki diyebiliriz. Çok mümkünlük var. Bizim de önümüzdeki on sene önceliklerimiz kliniğe geçiş çalışmalarına öncelik verecek. Biraz evvel konuştuğumuz moleküler mimari ile ilgili yayında da çok çarpıcı yeni bir metabolik denetim düzeneği ortaya çıktı ve yesyeni müdahele yollarının önünü açabilecek öngörüler getirdi. Bunun dışında da karaciğer yağlanması üzerine kullanmayı amaçladığımız ve daha ileri seviyelere ulaşmış iki ilaç programımız daha var.“
Tip 2 diyabette iki hafta evvel yeni bir ilaç onaylandı
(*) Tip 2 Diyabette ne durumdasınız?
“Bu alanda çok değerli ilerlemeler var. Bunlar içerisinde en değerli küme genel olarak GLP benzerleri olarak isimlendirilen ilaç gurubu. Mesela birkaç hafta evvel yeni ve aktifliği yüksek bir ilaç daha onaylandı. Bunlar yeniden misal sistemler üzerinden çalışan daha faal yahut ikili ilaçlar. Burada iki noktanın altını çizmek lazım. Birincisi bu ilaçlar şişmanlık üzerinde de manalı aktiflik gösteriyorlar. İkincisi de, iğne ile verilen formların her gün değil lakin 2 yahut 4 haftada bir uygulanacak stilde olması. Olağan bunların ağızdan alınan alternatifleri de olacak, hatta birisi için bu şu an bile mümkün. Yani çok daha tesirli bir seri yeni ilaç çıkıyor.“
İnsülin iğnesi olmadan diyabet tedavisi periyodu açılıyor artık
(*) Nasıl kullanılacak bu ilaçlar? Yani beşerler her gün insülin iğnesi kullanmaktan kurtulacak mı?
“Zaten şu andaki görüş Tip 2 diyabet için insülin tercihini en sona bırakmak tarafında. Tip 2 diyabet tedavisinde insülin uygulamalarından uzaklaşılıyor artık. Bende bu halde düşünüyorum.“
Tip 1 diyabet aileden bağımsız nasıl geçiyor konusu aydınlanıyor
(*) Pekala Tip 1’de durum ne? Yani aileden genetik olarak geçen diyabette
“Tip 1 diyabet için insülin tedavisinin şu an alternatifi yok. Fakat bu hastalık için de çerçeve süratle değişmeye başladı. Bunu da 3 başlıkta özetleyebiliriz.
Birincisi şu: Hem kan şekeri takibi hem de insülin tedariki konusunda otomatikleşmiş ve iğne yükünü hafifletip, daha sağlıklı kan şekeri denetimi yapmak, yeni aygıtlar ve insülin ile mümkün hale geldi. Bu uygulamalara herkesin ulaşması için de değerli bir global uğraş var. İnsülin bile şimdi tüm Tip 1 diyabet hastalarının ulaşabileceği bir biçimde tedarik edilemiyor ve bu kıymetli bir eşitsizlik sorunu yaratıyor.“
İkinci gelişme beta hücreleri ile tedavi
(*) Pekala insülin sorunun tabanına inmek mümkün olacak mı?
“Evet ikinci olarak oraya geliyorum. Bence, Tip 1 diyabet için en değerli dönüşüm insülin üreten beta hücrelerinin üretilmesi ve nakli konusundaki gelişmelerden gelecek. Bu mevzuda geçtiğimiz sene çok kıymetli gelişmeler oldu ve kliniğe geçiş süreci başladı. Birden fazla şirket ve araştırma gurubu hem beta hücrelerinin kök hücre teknolojileri ile çoğaltılması hem de beşere nakli konusunda değerli ilerlemeler kaydetti. Bu alışılmış çok güç bir alan ve her şey bitti artık bu bahis çözüldü diyemeyiz. Fakat ben eninde sonunda bunun olacağı konusunda son derece optimistim.“
Bazı beşerler insülin saldırısına nasıl dayanıyor: Sırrı Fabkin Hormonu
(*) Hocam birtakım beşerler niçin diyabet oluyor, öbürleri neden olmuyor?
“Üçüncü gelişme de işte bu noktada oluyor.
Daha yeni farkına varılan ve üzerinde bizim de ağır olarak çalıştığımız bir alan var. Şimdiye kadar Tip 1 diyabet üzerine geliştirilmeye çalışılan ilaçların çok büyük çoğunluğu bu beta hücrelerinin vefatından sorumlu immün (bağışıklık) düzenekler üzerine ağırlaştı ve maalesef bu alan beklenen sonuçları sağlayamadı. Fakat bu süreçte kimi şahıslarda immün sistemin şiddetli taarruzlarına karşın beta hücrelerinin direnebildiği ve faaliyetlerini sürdürebildiği ortaya çıktı. Bu da Tip 1 için orijinal bir yaklaşım ortaya çıkmasına sebep veriyor, o da beta hücrelerini korumak. Bu hem bedenin içerinde doğal olarak bulunan hem de nakledilecek olan hücreler için büyük kıymet taşıyor. Bizim Sabri Ülker Merkezi’nde yeni tanımladığımız Fabkin hormonu bunun çarpıcı bir örneği. Bu hormon üzerinden beta hücrelerini immün taarruz altında iken bile uzun mühlet korumak mümkün. Daha evvel yapmış olduğumuz bir öteki çalışmada şu an insanlarda klinik test kademesine gelmiş durumda ve Columbia Üniversite’sinde süren bir çalışma mevcut.“
Kimin diyabet riski var biliyoruz fakat beklemek zorundayız
(*) Kimin diyabet olacağı evvelden bilinebilir mi?
“Tip 1 diyabette risk kümesinde olanlar artık evvelce belirlenebiliyor ve bu çok yüksek bir doğruluk oranında yapılabiliyor. Lakin şu an bu bireylere yapılabilecek rastgele bir müdahale mevcut olmadığı için, maalesef diyabetin ortaya çıkmasını beklemek dışında bir şey yapılamıyor. Bizim değiştirmek istediğimiz en kıymetli uygulamalardan biri bu meseleye bir tahlil üretmek. Benim kanaatim, hastalığın ortaya çıkışının kısmen yahut büsbütün engellenebileceği istikametinde.“
YARIN: Hocam bir hap alıp istediğimiz kadar yiyecek ve içebilecek miyiz?
(*) Alkolü sevenler, yemeği sevenler için karaciğer yağlanmasına ve obeziteye karşı bir çelik yelek bulundu mu?
(*) Kronik hastalıklarda, yani teneffüs yolu, kalp üzere hastalıklarda son durum nedir? Bu mevzuda umut verici gelişmeler var mı?
(*) Kanser tedavisinde son 1 ayda hangi çok büyük gelişmeler oldu? Hangi kanser tiplerinin tedavisinde büyük gelişme var.
(*) İlaç firmaları Covid’e karşı aşıyı nasıl oldu da bu kadar süratli geliştirebildi?
(*) İlaç üretiminde bir ihtilalin eşiğinde miyiz?