Edebiyat tarihçiliğine dair kıymetli yapıtlara imza atan ve kitaplarının yanında Sabancı Üniversitesi’nde “Eleştirel Okuma ve Yazma” dersleri veren Erkan Irmak’ın ‘Kayıp Destan’ın İzinde: Nâzım Hikmet, İdeoloji ve Yine Yazmak’ isimli kitabı geçtiğimiz günlerde raflardaki yerini aldı. Yapı Kredi Yayınları etiketine sahip olan kitap, Nâzım Hikmet’in ‘Kuvâyi Milliye’ ve ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’ isimli yapıtlarına odaklanarak pek çok şaşırtan yorumlarda bulunuyor.
‘Kayıp Destan’ın İzinde’ okurlarıyla yeni yeni buluşurken biz de Irmak’a sorularımızı yönelttik. Kendisine kitabın hazırlanış sürecini, Nâzım’ın yapıtlarına bakışını ve yeni çalışmalarını sorduk.
Kitabın yazım süreciyle başlayalım. ‘Kayıp Destan’ın İzinde’ nasıl ortaya çıktı? Bu türlü bir kitabı yazmaya nasıl karar verdiniz?
Kitabın kıssası aslında epey eskiye dayanıyor. 2007’de Boğaziçi Üniversitesi Türk Lisanı ve Edebiyatı kısmında yüksek lisansa başladığımda aldığım derslerden birinde Kurtuluş Savaşı yıllarını ele alan metinleri okuyor ve hem içerik hem de çeşitleri açısından müellif ve yapıtlarını yorumlamaya çalışıyorduk. Erol Köroğlu’nun verdiği bu ders için periyot sonunda bir ödev hazırlamamız gerekiyordu. Ben de birinci o vakit daha evvel farklı nedenlerle tekraren okuduğum ‘Kuvâyi Milliye’ ve ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nı ele almayı düşündüm.
‘Kuvâyi Milliye’nin büyük bir kısmının ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nda da yer aldığını biliyordum elbette lakin bu transferin manası, biçimi ya da sonuçları üzerine hiç etraflıca düşünmemiştim. Kitapların tarihine, Nâzım Hikmet’in hayatına ve metnin her iki versiyonuna mukayeseli olarak bakmaya başlayınca, evvelce sezgiyle kurcaladığım bahsin aslında edebiyat tarihimizin en enteresan dönüşümlerinden birini örneklediğini gördüm. Sonunda ödevi teslim etmiştim lakin daha anlatılabilecek, anlatmak istediğim çok şey vardı. Sonraki yıl tez evresine geçene dek sorun etrafındaki araştırmalarım sürdü. Nihayetinde tezimi de bu iki büyük metnin üzerine kurma kararını aldım. Tez danışmanım Nüket Esen’le bugün memnunlukla hatırladığım uzun aylar boyunca araştırmayı derinleştirdim. Tez de böylelikle tamamlanmıştı.
2009’da talihli ve beni çok sevindirecek halde yazdıklarından çok şey öğrendiğim Memet Fuat ismine düzenlenen eleştiri-inceleme mükafatına tezim layık görüldü. Akabinde kitaplaşma süreci başladı ve 2011’de Bağlantı Yayınları’ndan birinci baskısı yayımlandı. O kitap da -yine- tezimde yararlandığım Cevdet Kudret ismine düzenlenen bir öteki mükafata kıymet bulundu. Bununla birlikte yıllar içinde hem Nâzım Hikmet’le ilgili yeni çalışmalar hem benim şahsî görüşlerimdeki değişimler hem de birinci baskıda bugün bana acemice gelen kimi kısımları değiştirmek üzere kitabın üzerinde yine çalışmaya başladım. Son noktada güncellediğim yeni hali de Eylül 2022’de bu sefer Yapı Kredi Yayınları aracılığıyla yayımlandı ve daima olduğu üzere okurlara emanet edildi.
‘TÜRKİYE’DE NÂZIM HİKMET, YALNIZCA BİR MUHARRİR DEĞİLDİR, BİRDEN FAZLA VAKİT BİR MİTTİR’
Kitabınızda Nâzım Hikmet’in ‘Kuvâyi Milliye’ ve ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’ isimli iki kitabını ele alıyor, incelemeye girişmeden önce de bu kitapların yazılış ve yayımlanış süreçlerini detaylı olarak anlatıyorsunuz. Yaptığınız araştırmalarda sizi şaşırtan, enteresan bulduğunuz bir durum/olay var mı?
Kuşkusuz tarihî bir araştırma yapan herkes üzere benim de arşivlerde, kütüphanelerde ya da kitapların kuytu köşelerinde karşılaştığım tuhaflıklar oldu. Ancak benim için en farklı ve inanılmaz olanı bu türlü bir çalışmayı birinci sefer benim yapıyor olmamdı. Şöyle ki, hakkında yazdığım kişi Türkçe edebiyatın hem bizde hem de dünyanın geri kalanında en çok bilinen şairiydi, ele aldığım metinler de okura sunuldukları andan, hatta sunulmadan evvel bile merak uyandırmış, onlarca baskı yapmış kitaplardı. Kabul edelim, Türkiye’de Nâzım Hikmet yalnızca bir muharrir değildir, tahminen de birçok vakit bir müellif değil, bir figür, bir mittir. Ve Nâzım Hikmet etrafında gün geçtikçe büyüyen bu devasa mitolojik külliyatın hâlâ ‘Kuvâyi Milliye’ ve ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nı mukayeseli bir okumaya tabi tutmamış olması bana çok farklı geliyor, beni şaşırtıyordu. Bu kitaplarla ilgili hangi makaleyi, tezi vb. elime alsam, “mutlaka benim anlatacaklarıma da değinmişlerdir,” diye düşünüyordum. Ne var ki kimsenin dikkatini çekmemişti daha evvel benim gördüklerim.
Araştırmam tamamlanıp kitap ortaya çıktığındaysa bunun bir gözden kaçırma değil, görmezden gelme uğraşının sonucu olduğunu düşünmeye başladım. Zira ‘Kuvâyi Milliye’ bir bakıma Cumhuriyet’in manifestosuydu, dahası Nâzım Hikmet’in rejimle kurması istenilen bağı temsil ediyordu. Haksız yere itham edildiği “vatan haini” suçlamasına karşı çıkarken de sevenlerinin birinci başvurduğu kaynak ebediyen ‘Kuvâyi Milliye’ydi. Kitap okullarda okutuluyor, merasimlerde sahneleniyor, 30 Ağustoslarda, 29 Ekimlerde daima tıpkı dizelerle Nâzım Hikmet’le Cumhuriyet’in ya da Atatürk’ün tıpkı davaya inandıklarını göstermek için kullanılıyordu. Metnin oluşum tarihine ya da ‘Manzaralar’daki dönüşümüne yakından bakıldığındaysa bu dekorun çökmesi kaçınılmazdı. Bu nedenle yok sayılıyordu, hâlâ da pek fazla şeyin değiştiğini sanmıyorum. Görmek istediklerimiz, gördüklerimizi perdelemeyi sürdürüyor. Sanırım şaşırmaktan vakitle vazgeçsem de en şaşırtan bulduğum bu körleşme olmuştu.
‘KUVÂYİ ULUSALA DEVLETÇİ BİR METİNDİR’
‘Kuvâyi Milliye’nin “devlet destekli” bir formda, Sovyetlerin sosyalist gerçekçilik anlayışıyla, ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nınsa toplumcu gerçekçi bir anlayışla yazıldığını belirtiyorsunuz. Bunu biraz açmamız mümkün mü?
Kitapta Nâzım Hikmet’in bu iki büyük yapıtının doğuşuna yol açan gelişmeleri elimden geldiğince farklı taraflarıyla aktarmaya çalıştığım için bütün öykünün üzerinden tekrar geçip vaktinizi almak istemem. Lakin elimizdeki evraklara, tanıklıklara, mektuplara ve şahsen metinlerin yıllar içinde geçirdiği dönüşümlere bakıldığında, ‘Kuvâyi Milliye’nin şayet “devlet destekli” kulağa güzel gelmiyorsa “devlet teşvikli” bir halde yazıldığını söylemek mümkün. Kuramsal tartışmalara burada boğulmayalım lakin evet Sovyetler’in birinci kere 1934’te gerçekleştirdiği muharrirler kongresiyle birlikte sosyalist edebiyatın nasıl çerçevelenmesi gerektiği kararlaştırılmış ve siyaset-edebiyat, devrim-edebiyat, devlet-edebiyat, personel sınıfı-edebiyat vb. bağların metinlerde nasıl ele alınması gerektiği karara bağlanmıştı. İlerleyen yıllarda bu çerçevenin hem hudutları giderek daraldı hem de muharrirler için dışına çıkılması imkânsız bir hapishaneye dönüştü.
Erkan Irmak Kuşkusuz Türkiye’de sosyalist gerçekçiliğin büyük bir aktiflik alanı olduğunu sav edemeyiz. Öte yandan devletçilik unsurunu benimseyen müelliflerin da Cumhuriyet’le birlikte eserler vermeye başladıkları ve yazdıklarının devlet tarafından maddi-manevi desteklendiği de sır değil. Nâzım Hikmet ve ‘Kuvâyi Milliye’nin durumu bu noktada farklılaşıyor. Çünkü şairimiz kendisinin de sıkça tekrarladığı üzere cumhuriyetçi değil komünisttir ve rejimi, sosyalizme ulaşamamış, yarıda kalmış bir halk hareketi olarak yorumlar. Fakat kendisi idam istemiyle yargılanıp 28 yıl mahpusa mahkûm edildiğinde işlemediği hataların cezasından kurtulmak için çeşitli teşebbüslerde bulunmuş, sesini elinden geldiğince yetkililere duyurmaya çalışmıştır. Daha 1937’de emniyetin en üst ünitesinden aldığı “tavsiye” bir Anadolu destanı yazması istikametindedir. Başta bu isteğe kulak asmamışsa da mahkûm edildikten sonra (elbette kendi hüneri ve bakış açısıyla) bu işe girişir ve vakit içinde değişikliklere uğrasa da kabaca 1938-41 ortasında yazıldığını bildiğimiz ‘Kuvâyi Milliye’ ortaya çıkar.
Metnin içeriği, övdüğü zümreler, genel ideolojik pozisyonu vb. düşünüldüğünde Sovyetler’deki ham hali olmasa da, evet, devletçi bir metin olduğu açıktır. Meğer ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’, demir parmaklıkların gerisinde yazılsa da özgürce, inandığı bedellere, ideolojiye, sınıfa yakınlaşarak tamamlanmıştır. ‘Kuvâyi Milliye’ de bundan sonra ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nın içinde müellifinin hak ettiğini düşündüğü yeni hali ve yeri alır. Bu da ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nı daha yakından bildiğimiz toplumcu gerçekçilik bağlamında değerlendirmemize imkan sağlar.
Araştırmanıza nazaran, Nâzım ‘Kuvâyi Milliye’yi pek de içine sinmeden yazmış, yayınlatmamak için elinden geleni yapmış, en sonunda da çeşitli ekonomik nedenler yüzünden üzerinde çokça değişiklik yaparak mecburen bastırmıştır. Bu minvalde Nâzım’ın ‘Kuvâyi Milliye’yi “kendinin” saymadığını çıkarabilir miyiz? Koşullar olağan seyretse tahminen de bu kitap asla basılmazdı.
Sorunuzun son kısmına katılıyorum. Gerçi Türkiye’de koşulların “normal” seyrettiğine ben hiç denk gelmedim lakin ütopik bir geçmişte olaylar farklı gelişseydi Nâzım Hikmet’in ‘Kuvâyi Milliye’yi yayımlatmayacağını, hatta muhtemelen daha en başından yazmayacağını sav edebiliriz. Öte yandan “kendinin” saymadığı çıkarımı bence yanlışlı olur. Zira 1941 sonrasında dileseydi metni tümüyle ortadan da kaldırabilirdi. Halbuki hapisteyken aldığı epey cazip tekliflere rağmen onu ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nın içinde tekrar konumlandırmayı, ona yeni bir bağlam kazandırmayı tercih etmiş ki bence bu çok değerli ve yazdıklarını dönüştürme konusunda ne derece hünerli olduğunun da delili. Zira Nâzım Hikmet Kuvâyi Ulusala hareketinin arkasındaki halk dayanağını ve inancı hiç reddetmemiştir. Kurtuluş Savaşı’nın emperyalist ülkelere karşı girişilen büyük bir çaba olduğunu da kabul eder. Onun kaygısı bu hareketin asıl taşıyıcıları, kahramanları olan sıradan insanların savaş bitip cumhuriyet ilan edildikten sonra baş başa kaldıkları haksızlıklar, görmezden gelmeler, aşağılanmalar, unutuluşlardır.
Kayıp Destan’ın İzinde: Nazım Hikmet İdeoloji ve Yine Yazmak, Erkan Irmak, Yapı Kredi Yayınları, 2022. Bu yüzden ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nda ‘Kuvâyi Milliye’yi savaş sonrası zenginlerine, hain generallere, üçkâğıtçı siyasetçilere, yozlaşmış yöneticilere hizmet etmekte olan yemekli vagondaki namuslu, vatansever, fedakâr personeller, garsonlar okur. Ve yeniden ‘‘Memleketimden İnsan Manzaraları’ndaki işçi-kahramanlardan bir olan Mahmut Aşer’in ‘Kuvâyi Milliye’ okunup bittikten sonra vagondaki arkadaşlarına söylediği üzere düşünür Nâzım Hikmet de bu hareket için: “Yani, destan bitmesine bitti, / biraz acı bitti lakin. / Yüreğim üzüldü bayağı. / Şöyle ferah, şöyle yiğitçe koşarken / kapana tutulmuş üzere oluyor insanın ayağı.” Buradaki kapan kuşkusuz sosyalizmin sonlarına bu kadar yakınken cumhuriyet rejimiyle yetinilmesi ve halkın hak ettiği mutluluğun kıyısından geri çekilmiş olmasıdır.
Ancak 1950’lere gelindiğinde Nâzım Hikmet afla mahpustan çıkar ve ekonomik olarak önemli bir problem çekmeye başlar. Öteki kitaplarını kimse basmak istemeyince ‘Kuvâyi Milliye’nin üzerinde bir kere daha çalışıp yayınevine teslim eder. Ne var ki bu sefer de Sovyetler Birliği’ne kaçışı ve vatandaşlıktan çıkarılışı nedeniyle kitabın yayımlanması gecikir ve fakat 1960’ların ikinci yarısında, yani Nâzım Hikmet hayatını kaybettikten sonra metin bugünkü haliyle okurla buluşur. Bu açıdan tahminen de Nâzım Hikmet’in yaşarken ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nın kıymetli bir kısmının kitaplaştığına şahit olsa da ‘Kuvâyi Milliye’ninkine tanıklık etmemesi, hayatı zorluklarla geçen şair için küçük bir teselli de sayılabilir.
Gerek ‘Kayıp Destan’ın İzinde’, gerek ‘Eski Köye Yeni Roman’ edebiyat tarihçiliğinin değerli örnekleri ortasında yer almaktadır. Yazım öncesi nasıl bir araştırma süreci yaşadığınızı ve elde ettiğiniz bilgileri nasıl bir süzgeçten geçirerek yazıya aktardığınızı anlatır mısınız?
Öncelikle teşekkür ederek başlayayım. Dediğiniz üzere edebiyat tarihine az çok bir katkım olduysa ne keyifli bana. Edebiyat eleştirisi her ne kadar geçtiğimiz yüzyıl boyunca mesaisinin önemli bir kısmını kendi özerkliğini kanıtlamaya adadıysa da günümüzde toplumsal ve beşeri bilimlerde ortaya konan ufuk açıcı tartışmaların çoğunlukla öbür alanlarla birlikte çalışılarak gerçekleştiğini görürüz. Bu açıdan ben de en azından bir “komşu” disiplinle dirsek temasını kaybetmeden, farklı bakış açılarını görüp tartarak yol almanın daha faydalı olduğuna inanıyorum. Bu yüzden edebiyatı kimi vakit ideoloji, kimi vakit psikoloji ya da siyaset, sosyoloji, tarih üzere pek çok açıdan edebiyatla kesişme noktaları olan disiplinlerle birlikte düşünmek gerekiyor. Şahsî eğilimlerimin de tesiriyle, çalışırken ekseriyetle benim aklımın bir köşesi ebediyen siyaset ve tarihle diyalog halinde oluyor. Araştırmalarımın da bu eksende şekillendiğini söyleyebilirim.
Neyi araştıracağımın ilhamıysa farklı formlarda ortaya çıkabiliyor. Örneğin Nâzım Hikmet üzerine çalışırken bahis bir bakıma kucağıma düşmüştü. Ben bir ödev yazmak üzere yola çıkmıştım yalnızca lakin okudukça, araştırdıkça, arşive, anılara, mektuplara, periyodun tarihi olaylarına daldıkça elimdeki gerecin bir ödevin kapsamının çok ötesini talep ettiğini anladım ve sonunda ortaya ‘Kayıp Destan’ın İzinde’ çıktı. ‘Eski Köye Yeni Roman’daysa ne yazacağımı bilmeden, sırf köy romanlarıyla ilgili bir şeyler yapma dileğiyle yola çıkmıştım. Zira edebiyat tarihlerinde anlatılan köy edebiyatının tanımlanışında yanılgılı bir şeyler olduğunu seziyor lakin bunun nedenini yorumlayamıyordum. Hiç bilmediğim bir araziyi adım adım ilerleyerek tanımaya, aşina olmaya başladıkça beni rahatsız edenin ne olduğu da belirginleşmeye başladı. Bu birinci ve biraz da sezgisel araştırma sürecinin akabinde evvel yalnızca bir fikir olarak ortaya çıkan niyetin bir argümana, teze dönüştürülmesi süreci devreye girer. Kuramsal okumalar, çapraz okumalar, karşılaştırmalar vs. Bu da işin emek-yoğun fakat eğlenceli kısmıdır denebilir.
Sonunda yazma ânı gelir. Yazmanın tek bir yolu yok: Bazıları küçük küçük, aklına gelen her şeyi bir tasnife tabi tutmadan yazıp sonra yavaş yavaş filtreler, benim üzere bazıları de başında her şeyi derleyip toparladığını hissettikten sonra yazmaya başlar. Lakin ne kadar emin olsanız da yazarken niyetin ilerleyişi her vakit kendi kurallarını dayatır ve başlangıçtaki fikirleriniz giderek çeşitlenir, dönüşür, somutlaşır. Tekrar de benzeri yollardan geçmeye çalışanlar için daima söylediğim üzere, ne araştırmanın ne de yazmanın sonu vardır. Harikaya ulaşma isteği de genelde sonu hüsrana çıkan bir yoldur. O yüzden bir noktada masanın başına geçip yazmaya başlamak ve tekrar bir noktada yazmayı sonlandırmak gerekir. Nihayetinde yapmaya çalıştığımız ya da yapabileceğimiz lakin duvara bir tuğla daha koymaktan ibarettir. Ancak ne hoş ki bilim dediğimiz o harika yapı bu küçük katkıların toplamından oburu da değildir.
‘ELEŞTİREL OKUMA VE YAZMA HERKES İÇİN ELZEM’
Yazarlığın yanı sıra Sabancı Üniversitesi’nde “Eleştirel Okuma ve Yazma” dersleri veriyorsunuz. Biraz da bundan bahsedelim mi? Eleştirel okuma ve yazmaya dair neler söylemek istersiniz?
Eleştirel okuma ve yazma aslında çok temel ve herkes için elzem olan bir düşünme eğitimi. Ne yazık ki ülkemizdeki birinci, orta ve lise seviyesindeki çok değerli yıllar boyunca eğitim sistemimiz öğrencilere bu temel ve bütün ömürlerini etkileyecek altyapıyı vermekte isteksiz ve yetersiz. Eleştirel okuma ve yazma dediğimiz şey aslında birinci anda aklımızda belirdiği formuyla bir edebiyat metnini sistemli biçimde manaya ve yorumlamadan çok daha fazlası. Bir öteki deyişle edebiyat bu sürecin faal bir kesimi olsa da emel yaşarken karşılaşılabilecek rastgele bir sorunun ya da karmaşık bir yapının tabiatını çözümleme hünerini edinebilmek. Bu yüzden her vakit derslerime bunun bir “edebiyat” dersi olmadığını söyleyerek başlarım.
Bildiğiniz üzere Sabancı Üniversitesi’nde birinci yıl bütün öğrenciler, girdikleri fakültelere bakılmaksızın birebir dersleri takip eder, iki yılın sonundaysa kendilerine en uygun olacağını düşündükleri programa geçerler. Bizim derslerimiz de bu emelle oluşturuldu. İmtihana hazırlandıkları uzun yıllar boyunca lakin modüllerden ibaret kalan metin ve tarih bilgilerini daha kapsamlı, süreklilik içinde ve mukayeseli olarak geliştirmeye, akabinde edindikleri “okuma” maharetini yazılı ve kelamlı biçimde tabir edebilmelerine yardımcı olmaya çalışıyoruz. Kendini gerçek formda açıklayabilmek, bir fikri argümana dönüştürmek ya da tam karşıtı bir argümanı kesimlerine ayırıp tahlil edebilmek ileride ne yaparsanız yapın, hem toplumsal hem de iş ömrünüzde size pek çok açıdan yardımcı olur. Bu nedenle -umarım- yalnızca yüksek tahsil kurumlarımızda değil, okul öncesinden itibaren analitik, eleştirel niyet ve okuryazarlığın değerini kavrayarak bir müfredat oluşturmanın yollarını en kısa müddette buluruz.
Son vakitlerde neler yapıyorsunuz? Masanızda bizim için neler var?
Tahmin edileceği üzere mesaimin değerli bir kısmını üniversitedeki derslerime ve öğrencilerime harcıyorum ve bundan çok da mutluyum. Bunun dışında elbette akademik çalışmalar ve makaleler, sempozyumlar, paneller de bir yandan devam ediyor. Geçtiğimiz yaz Tahsin Yücel, Dostoyevski ve Sait Faik hakkında birer makale tamamlamayı becerebildim, sanıyorum üçü de önümüzdeki aylarda yayımlanmış olacak.
Daha evvel Orhan Pamuk’un ‘Benim Adım Kırmızı’sı için hazırladığım yarı-akademik diyebileceğim derlemenin bir benzerini, bu defa ‘Kara Kitap Üzerine Yazılar’ başlığıyla umarım 2023 içinde okura sunabileceğiz. Çeşitli dönemlerde ve ilgimi çeken yayınlar denk geldikçe editörlük işlerine girişmekten de hoşlanıyorum, ancak bunlar için giderek daha az vakit bulabildiğimi gördükçe üzülüyorum da.
Son yıllarda daha evvel denemediğim Osmanlıca çeviriler yapmaya da başladım. Hem özgün hem de günümüz Türkçesine uyarlanmış halleriyle Can Yayınları’nın ‘Miras’ dizisinden çıkan bu kitaplara yakında ‘Felatun Beyefendi ile Rakım Efendi’ eklenecek. Lakin önümüzdeki yıllarda yazma uğraşımı giderek tenkitten kurmacaya kaydırmak üzere bir niyetim de var. Şu an söyleşinin bu kısmını okuyan birçok arkadaşımı şaşırtacak olsa da 2023’te bir şiir kitabım yayımlanacak. Bu şiir evrakı dışında bir de başına oturabilirsem tamamlamak istediğim bir roman yazıyorum. Sanırım şimdilik masamın üzerinde duranlar bunlar.