Fikret Artan
Son 1 yıldır ülkemizde, artık kabak tadı vermeye başlayan yapay gündem “6’lı Masa”nın aday belirlemesi, tartışmasız gerçek gündem ise fiyat artışları, hayat pahalılığı, geçim meşakkati ve enflasyonla çaba ile “6’lı Zincir Market”in yetersiz fiyat indirme yahut sabitleme uygulamalarıdır.
Bu sebeple geçim sıkıntısında olan vatandaşlarımız, bir yandan Tarım Kredinin iştiraki olan Kooperatif Market tarafından 5 Zincir Markete karşı fiyat indirimleri yapılarak enflasyonla çaba edilebileceğinin argüman edilmesine ve Zincir Marketlerin makul bir müddetle sabit fiyat uygulama haberlerine ağır ilgi göstermektedir.
Her hangi bir zincir marketin piyasada fiyatlara tesirde bulunabilmesinin ölçülebilmesi için, bilhassa hasılatının (cirosunun) ve market sayısı ile market alanının sektörel toplam içindeki hissesine bakılması gerekir.
Tabloda görüldüğü üzere 6 Zincir Marketin toplam cirosu içinde en büyük hisseye %42,0 ile BİM sahip bulunmaktadır. Ciro konusunda %20,6 ile 2. Büyük Migros’tur. Daha sonra %16,7 ile Şok Market ve %12,3 ile A101 gelmektedir.
Carfursa ise şaşırtan bir formda 5. Sırada gelirken, fiyat indirimleri yoluyla market fiyatlarında düzgünleşme sağlaması hedeflenen Kooperatif Market’in ise %3,1’lik ciro hissesi ile etkisiz eleman olduğu gerçeği bütün açıklığı ile ortaya çıkmaktadır. Kaldı ki bu oran toplam perakende dalı içindeki oran değil, yalnızca 6 büyük zincir marketin toplamı içindeki hissesidir.
Market Sayısı ve Market Alanını birlikte düşündüğümüzde, sıralama Cirodaki yüke misal biçimde ortaya çıkmaktadır. Mağaza sayısı BİM’in 10.159, ŞOK’un 10.141, A101’in 12.000 ve Migros’un 2.902 (M2 olarak 1.) iken Kooperatif Market mağaza sayısı yalnızca 1.520’dir. Bugün her mahallede BİM ve A101 varken, Kooperatif Market için bırakın her mahalleyi, her ilçede bile bulunmamaktadır.
Kooperatif Marketin Cirosu yanında, toplam istihdam ve toplam market alanı açısından da en düşük hisseye sahip olduğu tabloda görülmektedir. Yani aslında 5 Zincir market bir Fil ise, Kooperatif Market kesimdeki epey düşük hissesi ile bir Pire pozisyonundadır ve bu haliyle kendisinden beklenen eşyanın tabiatına karşıttır.
Hatırlayacak olursak, 15 Ağustos 2022 tarihinde Kooperatif Marketin 30 Temel Eserde büyük indirimler yapacağı Cumhurbaşkanı tarafından duyurulunca, sonraki gün vatandaşlarımız kelam konusu Markete akın ettiklerinde büyük bir hayal kırıklığına uğramışlardı.
En son 26 Aralık 2022 tarihinde Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan tarafından Kooperatif Marketin 600 eserde indirim yapacağı duyurulmuştu. Bunun üzerine ben de sonraki gün durum tespiti için semtimizdeki Kooperatif Markete gittim ve indirim yapılacak eserlerin listesini elde ederek gördüm ve üşenmeden saydım.
600 eser olarak Cumhurbaşkanına verilen bilgiyi teyit eden bir liste yerine, yaklaşık toplam 100 eserde kelamda yeni fiyat belirlendiğini şahsen tespit ettim ki, yapılan indirimler o denli piyasayı etkileyecek seviyede olmayı bırakın, yalnızca göstermelik kuruşluk indirimlerdi. Hatta bunun tam bilakis kimi eserlerde “bindirim” yapıldığını da şahsen tespit ettim.
KOOPERATİF MARKETTE KURU FASULYE FİYATLARINA 3 AYDA 3 KEZ ARTIRIM YAPILMASI
Mesela buna en hoş örnek şahsen fotoğrafını çektiğim Kuru Fasulye Fiyatlarıdır.
2022 Ekim ayında kilosunu 30 TL’ye aldığımız eserin kilosu Kasım ayında hiçbir münasebet yokken %10 arttırılarak 33 TL’ye, 21 Aralık 2022 tarihinde tekrar %10 arttırılarak 36.25 TL’ye yükseltildi.
Son olarak, tam da 600 eserde indirim yapılacağı ilan edilen haftanın ertesinde, 4 Ocak 2023 tarihinde, yani bir evvelki yapılan artırımdan şimdi 15 gün sonra, ek %6,2’lik fiyat artışı ile Kuru Fasulyenin kilosu 38,25 liraya yükseltildi.
Yani fiyatların düşmesini sağlaması beklenen Kooperatif Market, 3 ay içinde kelam konusu eserde fiyatını 3 sefer ve toplam %28,3 seviyesinde arttırmıştır. Gelir seviyesi düşük vatandaşlarımızın, bilhassa kış aylarında protein gereksinimini giderecek bir eserde Kooperatif Market tarafından uygulanan fiyat artışlarını okuyucuların takdirine bırakıyorum.
Aslında Kooperatif Marketin eser yelpazesi 900 civarında ve öteki marketlere nazaran epeyce dar iken, 600 eserde nitekim indirim yapılmış olsaydı, markete girildiği anda hissedilmemesi mümkün değildi. Yani bu mevzuda kamuoyu yeniden Tarım Kredi Kooperatifleri Genel Müdürlüğü ve Kooperatif idaresi tarafından yanıltılmış oldu.
PİRENİN FİLİ YENMESİNİ BEKLEMEK…
Yaptığım müşahede ve çalışmalarda ulaştığım sonuç odur ki; Kooperatif Marketin mevcut kapasitesi ile bırakın 600 eseri, eser yelpazesinin tamamında yüksek oranlı indirim yapsa bile Perakende Kesimini etkilemesi asla mümkün değildir. Buna ne cirosu, ne 1.520 olan market sayısı, ne sonlu sayıda vilayet ve ilçedeki yaygınlığı ve ne de az sayıdaki eser yelpazesi imkan vermektedir.
Kooperatif Marketlerin sayısı 10.000’i aşmadıkça, her mahallede bir mağaza açmadıkça, eser yelpazesini genişletmedikçe, 6’lı Zincir Market Cirosu içindeki hissesini kıymetli ölçüde arttırmadıkça, sonlu bile olsa piyasayı etkilemesi ve kendisinden beklenileni vermesi imkansızdır.
Bu ortada müşahedem odur ki: bilhassa son bir yılda fiyatları fahiş ölçüde arttırmada, Ciro sıralamasında birinci olan BİM yerine, toplamda %26 hisseye sahip olan Migros ve Carfursa birlikte hareket ederek elebaşılık yapmaktadırlar. Yani market fiyatlarının fahiş artışında bu iki market rekabet kurallarını ihlal ederek öncü rol oynamaktadır. Carfursa her 100 liraya aldığı eserin üzerine 34,5 Lira ve Migros ise 33,4 Lira koyarak en yüksek kar marjına sahip olmakta ve piyasada rayici yükseltmektedir. Kaldı ki ortalama sayısı söz eden bu fiyat marjı paklık eserleri vb. eserlerde 100-150 liraya çıkmaktadır.
Ciroda birinci sıralarda gelmesine karşın BİM ve A101 1 yıl evvel fiyatlarını bu marketlerin değerli ölçüde altında tutarken, yani makul fiyatlar belirlerken, artık bu marketler de fırsattan istifade ederek yüksek fiyat belirleyerek, çok fiyat artışlarını 24 saat beklemeden yapmaktadırlar. Yani Migros ve Carfursa’nın fiyat artışı yapmasını müteakip, birkaç saat sonra BİM ve A101 de etiketlerini süratle değiştirmektedir.
Devlet, piyasada yönlendirici güç olan 5 Zincir Marketten fiyatları çok şişiren Migros ve Carfursa’yı düzenleyici ve denetleyici yetkisini kullanarak Ticaret Bakanlığı ve Rekabet Konseyi vasıtasıyla dizginlemeli, bunları dengeleyici olarakta, cesameti olmayan Kooperatif Market yerine, BİM ve A101’i yönlendirici önlemler almalıdır.
Kısa vadede fiyat artışlarını dizginlemek için Ticaret Bakanlığı kelam konusu 6 Market ile yılın birinci yarısının sonuna kadar fiyatları sabitleme konusunda vakit geçirmeden tekrar bir ortaya gelerek ortak bir mutabakat deklarasyonu yayınlamalıdır.
TARIM BAKANININ KULAĞINA KÜPE OLSUN
Tarım Kredi Koop. Genel Müdürü ve Tarım Bakanının da, Cumhurbaşkanlığı Makamını ve hayat pahalılığından sıkıntı durumda bulunan halkımızı yanlış yönlendirme ve bilgilendirmeyi bırakıp, işlerini gerçek dürüst yaparak, süratle eser çeşidini ve market sayısını arttırmak için çok çalışmaları gerektiğinin farkına varmaları elzem görülmektedir.
Geçen hafta Karkas Et Fiyatlarına hiçbir münasebet olmadan %30 fiyat artışı yaparak bütün piyasayı allak bullak eden ve et fiyatlarını 200 liranın üzerine çıkmasına sebep olan Et ve Süt Kurumunu savunurken beyanda bulunan Tarım Bakanına ikinci tavsiyem, adeta alay edercesine söz ettiği eserlerin “bulunabilirlik” kriterini ön plana çıkarmak yerine, fiyatların “katlanılabilirlik” seviyesini sağlamaya öncelik vermelidir. Market raflarında seyirlik eserin bulunmasından çok, vatandaşın bu eserleri satın alabilecek uygun bir fiyat ve kâfi gelir seviyesine sahip olması gerekmektedir.
Elbette, bir ülkede fiyat artışlarını önlemenin kalıcı yolu, sağlıklı bir ekonomik yapı oluşturmaktan, bütün kesimlerde arz-talep istikrarını sağlamaktan, maliyet ögelerini uygun düzeylere çekmekten geçmekte, bu da 2022 yılının son günü yayınladığımız yazımızda geniş olarak yer verdiğimiz makro-ekonomik önlemlerden oluşan önemli bir istikrar programı uygulanmasını gerektirmektedir.
Fikret Artan / Ekonomist, MA