Ekonomistler enflasyonun güç krizi ve tedarik zincirinin bozulması üzere sebeplerden olduğunu söylese de kimi görüşler şirketlerin yüksek kârlılıklarının enflasyonu tetiklediği görüşünde. Pekala uzmanlar ne diyor? Sozcu.com.tr araştırdı…
Dünya ekonomileri yüksek enflasyon ve artan hayat maliyetlerinin yarattığı sıkıntılarla boğuşurken enflasyonun sebepleri de tartışma konusu oldu.
Pek çok ekonomist mevcut global enflasyonun güç krizi, besin maliyetlerinin artması ve tedarik zincirinin bozulması üzere sebeplerden olduğunu söylese de kimi alternatif görüşler şirketlerin yüksek kârlılıklarının enflasyonu tetiklediği görüşünde.
Türkiye’de ve dünyada son 2 yılda şirketlerin kârları rekor seviyede artarken bilhassa inhisar yahut oligopol (az sayıda şirketten oluşan) piyasalarda şirketlerin yüksek kârlılıklarını maliyet artışının üstünde yapılan fiyat artışlarından sağladığı tez ediliyor.
Konu ile ilgili Sozcu.com.tr’ye değerlendirmelerde bulunan Prof. Hayri Kozanoğlu, şirketlerin enflasyonist ortamı fırsat bildiğini belirtirken Prof. Ceyhun Elgin ise yüksek kârlılıkların enflasyonu arttırıcı bir tesirinin olduğunu fakat genel olarak enflasyonun tamamını bu kârlılık artışlarına bağlamamak gerektiğini lisana getirdi.
‘BİR DİĞER ŞOK DA KÂR PATLAMALARI’
Nisanda ABD Merkezli fikir kuruluşu Ekonomik Siyaset Enstitüsü’nün bloğunda ekonomist Josh Bivens tarafından yayımlanan bir yazıda paylaşılan datalarda şirket kârlılıklarının enflasyona tesir ettiği belirtilirken devletlerin buna karşı ne üzere tedbirler alması gerektiği tartışıldı.
Bivens, finans dışı kurumsal dalda nisan ayında 2020 ve 2021 ortasındaki fiyat artışının yarısından fazlasını şirket kârlarının oluşturduğunu tespit eden bir çalışma yayınladı. Bivens, “Fiyatları artıran kâr marjlarındaki büyük artışı pandemi üzere, petrol fiyat şoku üzere öbür bir şok olarak görüyorum” dedi.
1955’TEN BU YANA GÖRÜLEN EN BÜYÜK ARTIŞ
Liberal bir fikir kuruluşu olan Roosevelt Enstitüsü tarafından haziranda yayımlanan bir öteki rapor da birtakım firmaların piyasa pozisyonlarını istismar ettiğini belirtti. ABD enflasyonu geçtiğimiz aylarda 1970’lerden bu yana gördüğü en yüksek düzeye yerleşirken rapora nazaran şirketlerin kârlarındaki yıllık artış 1955’ten bu yana görülen en yüksek düzeye ulaştı.
Çalışmanın muharrirlerinden Roosevelt Enstitüsü ekonomisti Mike Konczal mevzu ile ilgili, “Kârlardaki bu artış enflasyondaki artışta şirket gücünün küçük lakin gerçek bir rolü olduğunu düşündürüyor” dedi.
BEYAZ SARAY GÜÇTEKİ YÜKSEK KÂRLARI AMAÇ ALMIŞTI
Geçtiğimiz aylarda Beyaz Saray idaresi de çok kâr eden güç şirketlerini maksat tahtasına oturtmuş ve onları akaryakıt fiyatlarını artırmak ve enflasyonu tetiklemekle suçlamıştı.
ABD’de akaryakıt maliyetlerinin enflasyon üzerinde baskı oluşturması nedeniyle ABD Lideri Joe Biden, şirketlerin fiyatları tüketicilerin aleyhine yüksek tuttuğunu söyleyerek üretimi artırma daveti yapmıştı.
TÜRKİYE’DEKİ BÜYÜK ŞİRKETLERİN KÂRLARI PATLADI
Öte yandan Türkiye’de de eylülde yüzde 83,45’e ulaşan enflasyonun yanında geçtiğimiz aylarda şirketlerin kârlarında patlama yaşandığı görülmüştü. Örneğin ikinci çeyrek bilançolarına bakıldığında Borsa İstanbul’da süreç gören 429 şirketin bu çeyrekte elde ettikleri toplam net kâr, geçen yılın tıpkı devrine nazaran yüzde 286 artışla 200 milyar TL’yi aştı.
Böylelikle borsa şirketlerinin 6 aylık toplam kârı geçen yıla nazaran yüzde 220,5 artış göstererek 316,5 milyar TL oldu. Kimi uzmanlar şirketlerin enflasyon muhasebesi uygulamaması nedeniyle bu bilgilerin gerçek kârlılığı göstermediğini belirtse de sanayi ve güç üzere dallarda kâr artışlarının maliyet artışlarının üstünde kaldığı görüldü.
Örneğin petrol ve döviz kurlarındaki artışlar nedeniyle bu yıl akaryakıt fiyatları sert yükselirken, Türkiye Petrol Rafinerileri A.Ş’nin (Tüpraş) kârlarının katlanması dikkat çekti. Geçen yılın ikinci çeyreğinde 1,7 milyar TL olan Tüpraş’ın net devir kârı yüzde 524’lük artışla 10,6 milyar TL’ye yükseldi.
SANAYİ DEVLERİ GEÇEN YIL KÂRINI KATLAMIŞTI
İstanbul Sanayi Odası (İSO) tarafından açıklanan ‘Türkiye’nin 500 Büyük Sanayi Kuruluşu (İSO 500)’ araştırmasının 2021 yılı sonuçlarında da kârdaki artışlar da dikkat çekti.
İSO 500’ün toplam faaliyet kârı 2021’de evvelki yıla nazaran yüzde 139 artarak 342 milyar TL’ye ulaştı. Satış sayısına nazaran faaliyet kârlılığı oranı da 4 puan artışla yüzde 14,8’e yükseldi. SO 500’ün faiz, amortisman ve vergi öncesi kârı (FAVÖK) da bu devirde yüzde 120 artışla 405 milyar TL’ye ulaştı. FAVÖK kârlılığı da 3,6 puan artışla yüzde 17,5’e çıktı.
İSO 500’ün devir kârı yüzde 137,2 oranında artarken, toplam fiyat ödemelerindeki artış yalnızca yüzde 33,4 oldu. Emekçi başı ortalama fiyat artışı ise yüzde 26,3’te kaldı. 2021 sonunda resmi tüketici enflasyonu yüzde 36,08 olmuştu.
Öte yandan şirketlerin aldığı hisse yalnızca İSO 500’de değil ulusal gelir datalarında de yükseldi. 2022 ikinci çeyrekte mevsimsellikten arındırılmış dataya nazaran net işletme artığının GSYH’ye oranı, yani sermayenin ulusal gelirden aldığı hisse bir evvelki yılın birebir periyodundaki yüzde 46,3’ten yüzde 50,4’e çıktı. Emeğin ulusal gelirden aldığı hisse ise düşüş gösterdi.
‘MALİYET ARTIŞLARI ENFLASYONDA BELİRLEYİCİ’
Konu ile ilgili Sozcu.com.tr’ye değerlendirmelerde bulunan Boğaziçi Üniversitesi İktisat Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ceyhun Elgin, şirket kârlılıklarının teknoloji, e-ticaret üzere kimi kesimlerde çok yüksek boyutlara geldiğini, bunun enflasyona artırıcı bir tesirinin olduğunu lakin genel olarak enflasyonun tamamını bu kârlılık artışlarına bağlamamak gerektiğini belirtti.
Elgin, “Türkiye’de olduğu üzere dünyada da ÜFE artış oranı TÜFE artış oranından çok daha yüksek. Yani, üreticiler aslında çok daha yüksek maliyetlerle karşı karşıyalar ve bu artışın da tamamını tüketici fiyatlarına yansıtmış değiller. Hasebiyle şirket karlılıkları her bölümde artıyor ve enflasyonun temel nedeni budur niyeti çok da yanlışsız değil” dedi.
Elgin çok yüksek kârlılıkların enflasyona dönük olumsuz tesirini önlemenin ya da azaltmanın yolunun regülasyon ve şirket kârlılıklarının kurumlar vergisi yoluyla vergilendirmesinden geçtiğini belirterek, “Bu nedenle de şayet şirket karlılıklarına yönelik bir düzenleme yapılacaksa evvel sektörel bir tahlille inceleme yapmak ve regülasyonları dal bazında tanımlamak gerekiyor” dedi.
‘ENFLASYONİST ORTAM BÜYÜK ŞİRKETLERE YARADI’
İktisatçı Prof. Dr. Hayri Kozanoğlu ise enflasyonun asıl nedeninin arz istikametli şoklar ve finansallaşma sürecinde üretimin gereğince artmaması olduğunu belirterek “Bu ortam büyük şirketlere yaradı, enflasyon algısını fırsat bilerek fiyatlarını münasebetiyle karlarını sertçe artırdılar” dedi.
Kozanoğlu şu değerlendirmelerde bulundu:
“Temelde bir fiyatın içinde emek maliyetleri, emek dışı girdi maliyetleri ve kârlar vardır. Son periyotlardaki global enflasyon artışı karşısında merkez bankaları seri faiz artışlarına gidiyor. Münasebetleri de talebin güçlülüğü, ücret/fiyat sarmalına girme tehlikesi. Halbuki fiyatlarda nominal artışlar görülse de gerçek olarak bir gerileme kelam konusu. Esasen Türkiye dahil çabucak tüm ülkelerde fiyatların katma bedeldeki hissesi geriliyor.
Ancak global sermaye sınıfsal bir refleks gösteriyor, emek kısmının fiyat taleplerini ve direnişlerini umacı üzere yansıtıyor. Enflasyonun asıl nedeni, arz taraflı şoklar ve finansallaşma sürecinde üretimin gereğince artmamış olması. Bu ortam büyük şirketlere yaradı, enflasyon algısını fırsat bilerek fiyatlarını hasebiyle karlarını sertçe artırdılar. Bilhassa güç ve hammadde üretimi yapan kesimlerde rekor karlar gözlendi.”
FİYAT SINIRLAMALARI VE VERGİLENDİRMELER GEREKEBİLİR
Kozanoğlu, bunun önüne geçmek için çeşitli fiyat sınırlamaları ve çok kârların ekstra vergilenmesi üzere tedbirler alınabileceğini belirtti. Kozanoğlu, “Bu doğrultuda ABD dahil birtakım teşebbüsler olduysa da faal bir uygulamayı sermaye etrafları engelledi. Son periyotlarda şirket gelirlerinde ve kârlarda bir yavaşlama var. Bu da yatırımların durmasına neden oluyor” dedi.
Tüm bunların üzerine bir de sıkı para siyasetlerinin eklendiğini ve bunun da global bir sakinlik tehlikesini artırdığını belirten Kozanoğlu, “Bundan en büyük ziyanı işten çıkarılması, fiyatlarının düşmesi mümkünlüğü artan personeller ve yüksek faiz ortamında borç yükü kabaran, ihracat gelirleri yavaşlayan gelişmekte olan ülkeler görecek” değerlendirmesinde bulundu.