30 Ağustos 1922’de Dumlupınar’da Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün başkumandanlığında zaferle sonuçlanan Büyük Taarruz 100. yılında tüm yurtta kutlanıyor. Atatürk 30 Ağustos ve o periyodu Nutuk’ta anlattı. Atatürk’ün 30 Ağustos kelamları yanı sıra pek bilinmeyen Atatürk fotoğrafları da haberimizde yer alıyor.
Mustafa Kemal, 100 yıl evvel bugün Büyük Taruuzu sonuçlandırdı ve ülkemizin düşmanın elinde tutsak durumda olduğu vaziyette makus talihin değişmesi için en kıymetli adımı attı. Mustafa Kemal Atatürk o periyotlarda yaşanılan vaziyeti Nutuk’ta anlattı.
ATATÜRK 30 AĞUSTOS NUTUKTA ANLATTI
Nutuk’ta olan 30 Ağustos’un, Mustafa Kemal’in kendi kaleminden hikayesi…
“Gerçekte ordumuz gereksinimlerini ve eksiklerini tamamlamak üzere bulunuyordu. Ben, daha Haziran ortalarında taarruza karar vermiştim. Bu kararımı yalnız Cephe Kumandanı ile Genelkurmay Lideri ve Ulusal Savunma Bakanı biliyorlardı. Bildirdiğim tarihlerde bir geziyi vesile ederek İzmit-Adapazarı tarafına hareket ettiğim vakit, Ankara’da Genelkurmay Lideri Fevzi Paşa Hazretleri’yle görüştükten sonra, o vakit Ulusal Savunma Bakanı bulunan Kazım Paşa Hazretleri’ni Sarıköy istasyonuna kadar birlikte götürerek, oraya davet ettiğim Cephe Kumandanı İsmet Paşa Hazretleri ile birlikte, taarruz için gerekli hazırlıkların sür’atle tamamlanması ile ilgili kararlar aldık.
Efendiler, artık Büyük Taarruz’dan kelam açma sırası geldi. Bilirsiniz ki, Sakarya Meydan Muharebesi’nden sonra, düşman ordusu büyük ve kuvvetli bir kümeyle Afyonkarahisar-Dumlupınar ortasında bulunuyordu. Bir öbür kuvvetli kümesiyle da Eskişehir bölgesindeydi. Bu iki küme ortasında yedek kuvvetleri vardı. Sağ kanadını, Menderes dolaylarında bulundurduğu kuvvetlerle, sol kanadını da İznik Gölü’nün kuzey ve güneyindeki kuvvetleriyle koruyordu. Denilebilir ki, düşman cephesi, Marmara’dan Menderes’e kadar uzanıyordu. Düşman ordusunun teşkilatı, üç kolordu ve kimi müstakil birliklerin mevcudu da üç tümeni bulmaktaydı. Biz, Batı Cephesi’ndeki kuvvetlerimizi iki ordu halinde teşkilatlandırmış ve düzenlemiştik. Bundan öbür, direkt doğruya cepheye bağlı teşkilatımız da vardı. Bizim bütün birliklerimiz on sekiz tümen idi. Bundan öbür üç tümenli bir süvari kolordumuz ve daha zayıf mevcutlu iki süvari tümenimiz vardı. Teşkilatı birbirinden farklı olan iki düşman ordusu birbiriyle karşılaştırılsa, her iki tarafın insan ve tüfek kuvvetleri aşağı üst birbirine denk bulunuyordu. Yalnız, Yunan ordusu, dünyanın hür ve kendisini destekleyen sanayiine dayandığı için, makineli tüfek, top, uçak, taşıt, cephane ve teknik gereç bakımından daha üstün durumdaydı. Öteki taraftan bizim ordumuz süvari sayısı tarafından daha üstün bulunuyordu.
1’inci Ordu Kumandanı Ali İhsan Paşa’nın yarattığı durum:
Burada, sırası gelmişken bir noktayı belirtmeliyim. Ordularımızdan birinin, 2’inci Ordu’nun kumandanı bugün Askeri Şura üyelerinden olan Şevki Paşa Hazretleri idi. 1’inci Ordumuzun komutasını Malta’dan gelmiş olan İhsan Paşa’ya vermiştik. İhsan Paşa’nın kendisini Divan-ı Harbe kadar götüren yersiz ve davranışlarından ötürü, ordu komutanlığından uzaklaştırılması gerekti. Hakikaten Ali İhsan Paşa; ordunun disiplinini ve genel idaresini bir çıkmaza sokacak halde hareket etti. Örnek olarak, ordusundaki ast kumandanlarda, üst kumandanlara karşı itaatsizlik edecek durumlar yarattı.
Söz gelişi, ambarlarının mevcudunu günlerce haber vermeyerek ve haber verdirmeyerek genel yiyecek badiresinin çekildiği bir sırada, apansız ambarlarının boşaldığını ve açlık tehlikesinin bulunduğunu bildirdi.
Ast kumandanları, üstlerine karşı itaatsizliğe ve misyonlarını yapmamaya kışkırtma ve bu davranışları destekleme üzere tavırları yanında, ordunun buyruklara uyma ve misyon hissiyle oynayacak kadar entrikacı bir yaratılışta olduğu kanaatini de uyandırdı.
Ali İhsan Paşa’nın bilinen, kendisine has özelliklerinden başlıcaları şunlardı:
En küçük birliklere kadar bütün ordusuna, değerli değersiz her işin ve her kararın lakin kendisi tarafından verileceğini telkin ederek, bütün ordusunda yalnız kendisinin kudret sahibi olduğunu zannettirmek. Büyüklerinden daha üstün olduğunu herkese ispatlamak fikrine kapılmak. Gerek resmi iş gerek özel davranış bakımından büyüklerinin prestijlerini düşürmeye çalışmak. Savaş açısından önlemde yerindelik ve hudutta sağlamlık taraflarıyla kendisini deneme fırsatı bulunmamış olmakla birlikte, bu konuda anlaşılan karakteri şuydu: Rastgele bir başarısızlığı kesinlikle astına yahut üstüne yükleme yolunu her vakit düşünmesi. İhsan Paşa, yumuşak ve nazik davranışlardan çok, sert ve resmi davranışla iş yaptırmayı gerekli bulur.
Ali İhsan Paşa’nın huyu ve ahlakı konusunda, kendisinin kurmay lideri iken çekilmek zorunda kalan Yarbay Halit Bey’in (Sonradan Kastamonu Milletvekili olmuştur) Batı Cephesi Komutanlığı’na verdiği 20 Ocak 1922 tarihli fotoğraf bir raporunun kimi kısımlarını olduğu üzere bilginize sunacağım. Halit Beyefendi, Birinci Dünya Savaşı’nda Irak’ta da Ali İhsan Paşa ile birlikte bulunmuştu. Kelamını ettiğim raporda şu cümleler vardır:
Komutanım Ali İhsan Paşa’nın geldiği günden beri ast kumandanların haysiyetini ve misyon yapma isteğini kıracak davranışlar içinde bulunması ve yapılan yazışmalardan anlaşılmış olacağı üzere Cephe Komutanlığı’na karşı astlara hissettirecek derecede yakışıksız bir haberleşme kapısı açması, benlik kokusu hissedilen niyet yarışına girmesi, dünyanın kıymet verdiği ve hürmet duyduğu cephe karargahının nüfuzunu azaltmak istediğini anlatır bir davranış biçimini benimsemiş olması, beni önemli olarak düşündürdü ve üzdü. Davranışlarını elimden geldiği kadar değiştirmeye çalıştım. Lakin tekrar büyük bir fark göremedim.
Ahlakında yer etmiş bencillik hastalığı, ün yapma hırsı, çok kıskançlık ve sonsuz bir bencilliğin tesiriyle baş olmak istediği, davranışlarından ve ast kumandanlar yanında söylediği birbirine düşürücü kelamlardan anlaşılıyordu. 11’inci Tümen Kumandanı istifamı işittikten sonra, bana bâtın bir konuşmada: “ali İhsan Paşa’nın Malta’da iken kurtulması için Ferit Paşa’ya mektuplar yazdığını ve İngiliz mandasını kabul etmek için kendi karşısında saatlerce açıktan açığa konuşmalar ve tartışmalar yaptığını söyledi. Ali İhsan Paşa’nın davranışlarına bakarak, bu kelamları dikkat alımlı buldum… Astlardan gelen kimi evrakı cepheye, cepheden geleni astlara olduğu üzere göndererek karşılıklı inanç hislerini sarsma biçimindeki davranışları da ayrıyeten dikkati çekmektedir. Kelam gelişi, Şeyhelvan dağının düşman eline geçişi ile ilgili yazışmaların olduğu üzere 2’nci Kolordu’ya, 5’inci Kolordu’dan yazılan kimi raporların da motamot cepheye yazılması üzere. Buna karşın, kelam konusu olayın sorumluluğunu 5’inci Kolordu Komutanı’na yüklemesi ve kendisinden cepheye şikayette bulunması amirlik niteliği ile bağdaştırılamaz. Tevhid-i Efkar gazetesinde yayınlattığı anıları ortasında, Ateşkes Mutabakatı tarihinden bir gün evvel, Musul güneyinde, Şarkat’ta esir olan Dicle Kümesinin esirlik sebebini yalnız o vakit küme kumandanı olan (Şimdi Doğu Cephesi’nde Tümen Kumandanı imiş) Yarbay İsmail Hakkı Bey’in üzerine atması da bu karakterinin kanıtıdır. Dicle Kümesi 7, 9, 43, 18 ve 22’nci Alaylarla Avcı alayından oluşmuştur. Bunlardan öteki, ayrıyeten 5’nci Tümen’den evvel 13.000 kişinin esir verilmesi, 50 kadar topun kaybı, gerçekte kendisinin koşullara ve duruma uygun olmayarak verdiği bir buyruk yüzündendir. İşte bu durum Musul ilinin kaybedilmesine yol açtı. Halbuki, ateşkes muahedesi yapılacağı belirliydi. Kümeye, Keyare mevziine çekilmek için direktif verilseydi, İngilizler kümeye etki etmek şöyle dursun yenemezlerdi bile. Bu kümeye 5’inci Tümen de katılabilirdi. Ateşkes muahedesi yapıldığı vakit, esir olan sekiz piyade alayı elde bulunur ve Musul da bizde kalırdı. Ancak sefil bir niyet mantığa galebe çalmıştır.
Hatıralarında, Dicle uzunluğundaki bütün muvaffakiyet ve Townshend’in esir alınması gururu, kendisine maledilmiştir…Her başarıyı kendisine aitmiş üzere gösteren yayınlar yaptırmaktan gayesi, kamuoyunu aldatarak şöhret ve mevki kazanmaktır. Ünlü adamların anılarını yayınlamak, millette övünme hislerini canlı meblağ ve gereklidir de. Lakin, tarihin sorumlu tutacağı kimselerin hareketlerini övünülecek şeyler ortasında saymak tarihi lekeler ve gelecek kuşakları yanlış kanılara sürükler.
General Marshall’ın : “Yarın öğlene kadar Musul’u terk ediniz, aksi halde savaş esirisiniz!” buyruğunu aldığı vakit o büyüklük taslayan Paşa Hazretleri, Sincar Çölü’nü geçerek Nusaybin’e gitmek için General Marshall’dan resmi bir yazı ile kendisini koruyacak iki zırhlı araba istedi ve bunların koruyuculuğunda Aşir Bey’le (şimdiki Ulusal Savunma Bakanı Müsteşar Yardımcısı Aşir Paşa’dır) beni Musul’da bırakarak Nusaybin’e gitti. Aşiretler ortasında hükümetin manevi otoritesini de kırdı. Bu durumu görenlerin vicdanı sızladı. Zaho yoluyla, koruyucusuz gidebilirdi yahut süvari alarak çölden geçebilirdi. Halep’te İngiliz generalinden şahsı için özel tren istedi ve yolda hakarete uğramaması için muhafız bulundurulmasını istemeyi de unutmadı. Gerektiğinde hayatının ve rahatının korunması için ulusal onuru unutan Paşa Hazretleri’nin ahlakına örnek olmak üzere üstteki olayları lisana getirdim
………..Eski komutanıma güzel görünmedim. Zira hırsına hizmet etmedim ve dalkavukluğunu yapmadım… Millete, Ulusal Ordu’yu kuran ve zaferler kazanan büyük kumandanlar üzere asil ruhlu, yeterli niyetli kılavuzlar, kumandanlar gerekir. Orduda birlik ve ahengin bozulmasına, misyon aşkının zayıflamasına çalışanlar, dahi de olsalar ziyanlı birer şahsiyettirler. Ben, çekilen emekleri bildiğim, girişilen kutsal gayrette muvaffakiyete ulaşmayı istediğim için, makûs niyetli olmadığıma ve çıkar gözetmediğime namusum ve mukaddesatım üzerine yemin ederek bunları anlatmaya cür’et ettim. İran’da, Kafkasya’da uzun mühlet yaverliğini yapan (şimdi Birinci Ordu Harekat Şubesi Müdürü) Binbaşı Cemil Beyefendi, son günlerde bana : “iyi ki Ali İhsan Paşa, Ulusal Mücadele’nin başlangıcında Anadolu’da bulunmadı. Malta’da bulunduğu güzel oldu. Aksi halde, hiç kuşku yok ki, alışılmamış bir yol tutardı.” dedi. Paşa’nın nasıl bir insan olduğunu çok âlâ bilen Cemil Beyefendi, pek gerçek söylemiştir… Ulu Tanrı’dan “kış uykusuna yatmış yılana güneş göstermesin” dileğinde bulunurum.
Efendiler, Ali İhsan Paşa, Meclis’teki muhalifler küme ileri gelenleri ile de temas ve haberleşmelerde bulunuyordu. Kendisinin komutanlığına son verilerek, hakkında yasal sürece devam edilmek üzere Ulusal Savunma Bakanlığı buyruğuna verilmesini onayladığım 18 Haziran 1922 gününün ertesinde, yani 19 Haziran tarihinde, o vakit Türkiye Büyük Millet Meclisi İkinci Lideri bulunan Rauf Bey’den, makine başında, İhsan Paşa ile ilgisini gösterir bir şifreli telgraf almıştım. Yeri gelince bu telgrafı da bilginize sunmuştum. O günlerde Adapazarı, İzmit taraflarında seyahatte bulunuyordum. Rauf Beyefendi telgrafında diyordu ki : “1’inci Ordu Kumandanı Ali İhsan Paşa’nın vazifeden alınarak Divan-ı Harbe verilmek üzere Konya’ya gönderildiğine dair Meclis etraflarında dedikodulara yol açan bir söylenti vardır….”
Efendiler, bir komutanın vazifeden alınması, vazifeye tayini yahut askeri mahkemeye verilmesi sürecinin üzerinden bir gün bile geçmeden, Meclis’çe dedikodu olabilecek bir söylenti haline gelmesi ve Meclis İkinci Başkanı’nın bu olayla, benden açıklama isteyecek kadar yakından ilgilenmesi dikkat edici değil midir? Rauf Bey’e tarafımdan gereken karşılık verildi. 1’inci Ordu Komutanlığı bir mühlet vekaletle yönetim edildi. Lakin birinin asil olarak tayini gerekiyordu. Moskova Sefirliği’nden dönmüş olan Fuat Paşa’nın 1’inci Ordu Komutanlığı’nı kabul edip etmeyeceği konusunda niyetini almak istedim. Anladım ki, cephe komutanlığı yapmış olduğundan, cephe kumandanının buyruğuna girmek istemiyor. Ulusal Savunma Bakanı bulunan Kazım Paşa vasıtasıyla 1’inci Ordu Komutanlığı’nı Refet Paşa’ya teklif ettirdim. Kabul etmemiş. Nihayet, o tarihlerde kayıtsız koşulsuz cephe buyruğuna girerek misyon yapacağını söyleyen ve açıkta bulunan Nurettin Paşa’yı 1’inci Ordu Komutanlığına getirdik.
Taarruz planının ana çizgileri:
Efendiler, düşman ordusunun cephe ve teşkilat durumu ile, ona karşı Batı Cephesindeki kuvvetlerimizin temel olarak iki ordu halinde kurulup düzenlenmiş olduğunu söylemiştim. Öteden beri tasarlamış olduğumuz taarruz planımızın ana çizgilerini arz edeyim:
Düşündüğümüz, ordularımızın ana kuvvetlerini düşman cephesinin bir kanadında ve mümkün olduğu kadar dış kanadında toplayarak, bir imha meydan muharebesi vermekti. Bunun için elverişli bulduğumuz durum, ana kuvvetlerimizi, düşmanın Afyonkarahisar yakınlarında bulunan sağ kanat kümesi, güneyinde ve Akarçay ile Dumlupınar hizasına kadar olan alanlarda toplamaktı. Düşmanın en hassas ve değerli noktası orasıydı.Çabuk v ekesin sonuç almak, düşmanı bu kanadından vurmakla mümkündü.
Batı Cephesi Kumandanı İsmet Paşa ve Genelkurmay Lideri Fevzi Paşa, bu bakımdan gerektiği üzere şahsen incelemeler yapmışlardı. Hareket ve taarruz planımız çok evvelce tespit edilmişti.
Konya’ya gelmiş olan General Townshend’in isteği üzerine, kendisiyle görüşmek için, Ankara’dan hareket ederek 23 Temmuz 1922 akşamı Batı Cephesi Karargahı’nın bulunduğu Akşehir’e gittim. Savaş planı üzerinde görüşürken Genelkurmay Başkanı’nın da katılmasını uygun bulduk. Ben, 24 Temmuz’da Konya’ya gittim. 27’sinde tekrar Akşehir’e gelmişti. 27/28 Temmuz gecesi birlikte yaptığımız görüşme sonunda, tespit edilmiş olan plan yeterince taarruz etmek üzere, 15 Ağustos’a kadar bütün hazırlıkların tamamlanmasına çalışmayı kararlaştırdık.
28 Temmuz 1922 günü öğlenden sonra yaptırılan bir futbol maçını seyretmek mazeretiyle ordu kumandanları ve kimi kolordu kumandanları Akşehir’e çağrıldı. 28/29 Temmuz gecesi genel olarak kumandanların taarruzla ilgili görüşlerini aldım. 30 Temmuz 1922 günü Genelkurmay Lideri ve Batı Cephesi Kumandanı ile tekrar görüşerek taarruzun biçimini ve detaylarını tespit ettik. Ankara’dan çağırdığımız Ulusal Savunma Bakanı Kazım Paşa da 1 Ağustos 1922 öğlenden sonra Akşehir’e geldi. Ordu hazırlığının tamamlanmasında Ulusal Savunma Bakanlığı’na düşen işler tespit edildi.
Taarruza hazırlık buyruğu:
Ordunun hazırlıklarının tamamlanmasını ve taarruzun bir an evvel yapılmasını emrettikten sonra tekrar Ankara’ya döndüm. Batı Cephesi Kumandanı, 6 Ağustos 1922’de ordularına zımnî olarak taarruza hazırlık buyruğu verdi. Genelkurmay Lideri ve Ulusal Savunma Bakanı Paşalar da Ankara’ya döndüler.
Efendiler, taarruz için tekrar cepheye gitmeden evvel, Ankara’da yapılması gereken kimi işler vardı. Daha taarruz buyruğu verdiğimi Bakanlar Kurulu’na da açıkça bildirmemiştim. Artık onlara resmi olarak haber verme vakti gelmişti. Yaptığımız bir toplantıda iç ve dış durumlarla ordunun durumunu görüşüp tartıştıktan sonra, taarruz konusunda Bakanlar Konseyi ile görüş birliğine vardık.
Önemli bir bahis daha vardı. Muhalifler ordunun çürüdüğünden, kıpırdayacak durumda olmadığından, bu türlü karanlık ve belirsizlik içinde beklemenin sonucunun felaketten ibaret olacağı yolundaki propagandalarına alabildiğine sürat vermişlerdi. Gerçi, Meclis’te bu fikir akımının bıraktığı yankılar, zati düşmanlardan ziyadesiyle gizlemek istediğim taarruz bakımından faydalıydı. Lakin bu olumsuz propaganda en yakın ve en inanmış kimseler üzerinde bile makus tesirini göstermeye başlamış, onlarda da kararsızlıklar uyandırmıştı. Onları da yakında yapacağım taarruz konusunda ve altı yedi gün içinde düşmanın ana kuvvetlerini yeneceğime olan inancım konusunda aydınlatmayı ve yatıştırmayı gerekli buldum. Bunu da yaptıktan sonra Ankara’dan ayrıldım. Genelkurmay Lideri benden evvel 13 Ağustos 1922’de cepheye gitmişti.
Ben birkaç gün sonra hareket ettim. Hareketimi belli birkaç kişi dışında bütün Ankara’dan gizledim. Benim Ankara’dan ayrılacağımı bilenler, burada imişim üzere davranacaklardı. Hatta gazetelerle benim Çankaya’da çay ziyafeti verdiğimi de ilan edeceklerdi. Bunu elbet o vakitler işitmişsinizdir. Trenle hareket etmedim. Bir gece arabayla Tuz Çölü üzerinden Konya’ya gittim. Konya’ya hareketimi, telgrafla orada kimseye bildirmediğim üzere, Konya’ya varır varmaz telgrafhaneyi denetim altına aldırarak Konya’da bulunduğumun da hiçbir yere bildirilmemesini sağladım.
20 ağustos 1922 günü öğlenden sonra saat 16.00’da Batı Cephesi Karargahı’nda yani Akşehir’de bulunuyordum. Kısa bir görüşmeden sonra 26 ağustos 1922 sabahı düşmana taarruz için Cephe Kumandanına buyruk verdim.
26 Ağustos 1922 taarruz buyruğu:
20/21 Ağustos 1922 gecesi 1’inci ve 2’inci Ordu Kumandanlarını da Cephe Karargahına çağırdım. Genelkurmay Lideri ile Cephe Kumandanını da yanımda bulundurarak, taarruzun nasıl yapılacağını harita üzerinde kısa bir savaş oyunu halinde açıkladıktan sonra Cephe Komutanı’na o gün vermiş olduğum buyruğu tekrarladım. Kumandanlar harekete geçtiler. Taarruzumuz, strateji ve birebir vakitte bir taktik baskın halinde yürütülecekti. Bunun gerçekleştirilebilmesi için de kuvvetlerin yığınak ve hazırlıklarının zımnî kalmasına kıymet vermek gerekiyordu. Bu sebeple bütün yürüyüşler gece yapılacak, birlikler gündüzleri köylerde ve ağaçlıklar altında dinleneceklerdi. Taarruz bölgesinde, yolların düzeltilmesi v.b. çalışmalarla düşmanın dikkatini çekmemek için başka kimi bölgelerde de gibisi aldatıcı hareketlerde bulunulacaktı.
24 Ağustos 1922’de karargahımızı Akşehir’den, taarruz cephesi gerisindeki Şuhut kasabasına getirttik, 25 Ağustos 1922 sabahı da Şuhut’tan savaşı yönetim ettiğimiz Kocatepe’nin güneybatısındaki çadırlı ordugaha naklettik. 26 Ağustos sabahı Kocatepe’de hazır bulunuyorduk. Sabah saat 5.30’da topçu ateşimizle taarruz başladı.
Başkomutan Savaşı:
Efendiler, 26/27 Ağustos günlerinde, yani iki gün içinde, düşmanın Karahisar’ın güneyinde 50 ve doğusunda 20, 30 kilometre uzunluğundaki müstahkem cephelerini düşürdük. Yenilen düşman ordusunun bütün kuvvetlerini, 30 Ağustosa kadar Aslıhanlar yöresinde kuşattık. 30 Ağustos’ta yaptığımız savaş sonunda (buna Başkomutan Muharebesi ismi verilmiştir), düşmanın ana kuvvetlerini yok ettik ve esir aldık. Düşman ordusunun Başkomutanlığını yapan General Trikopis de esirler ortasına girdi. Demek ki, tasarladığımız kesin sonuç, beş günde alınmış oldu. 31 Ağustos 1922 günü ordularımız ana kuvvetleriyel izmir’e yanlışsız yol alırken, başka birlikleriyle de düşmanın Eskişehir ve kuzeyinde bulunan kuvvetlerini yenmek üzere ilerliyorlardı.
Büyük Taarruz’da Nurettin Paşa savaş meydanını dürbünle seyretmeyi tercih ediyordu:
O gün daima birebir zirvedeydik. Dürbünle bakanlar çoktu. Dürbünle en çok bakanlar, bilhassa gözetleme vazifesi verilen subaylardı. Sahiden, Nurettin Paşa’nın da savaş meydanını dürbünle seyretmeyi tercih ettiğini ben de farketmiştim.
Karahisar – Dumlupınar Meydan Muharabesi yapılırken, «Başkomutanlık Meydan Muharebesi’nin yapıldığı gün» bir aralık, Nurettin Paşa’yı kolordu kumandanı Kemalettin Paşa’nın (şimdiki Berlin Büyükelçisi) gözetleme noktasında, durumu dürbünle seyrederken buldum. Birliklerimiz düşmanı yakından sıkıştırmış, nazik ve değerli bir durum ortaya çıkmıştı. «Dürbünle seyretmeyi bırakınız! Savaşı yakından ve şahsen yönetim etmek için, ileri ateş mevzilerine gideceğiz» dedim.
Nurettin Paşa, bu kadar yaklaşmanın gerçek olmadığını söyleyerek gitmek istemedi. Canım sıkıldı. «Siz burada kalabilirsiniz» dedim. Kemalettin Sami Paşa’ya: «Siz benimle geliniz!» dedim ve arabama yürüdüm. Kemalettin Paşa: «emredersiniz» dedi ve benimle birlikte yürüdü. Bu davranış üzerine, dürbünün başında yalnız bırakılan Nurettin Paşa’nın da gerimizden geldiğini gördük. Dediğim yere gittik. Yunan ordusunun esareti ile sonuçlanan o savaşı, en ince noktalarına kadar şahsen yönetim ediyor ve gereken buyrukları, direkt doğruya kolordu kumandanlarına ve öbür kumandanlara ben veriyordum.
Verdiğim buyruklara nazaran önlemler alınıp gerekli uygulamalara geçilirken, Ordu Kumandanı Nurettin Paşa yanımda duruyor ve durumu seyrediyordu. Bir aralık, kolordu kumandanını benim yanımdan uzaklaştırarak kimi buyruklar vermeye kalkışmış… Kolordu Kumandanı bu buyrukları uygulanabilir nitelikte bulmamış; ordu kumandanı ile kolordu kumandanı ortasında neredeyse saygısızca bir çatışma durumu ortaya çıkmış… Kemalettin Sami Paşa, Nurettin Paşa’nın yanından biraz sertçe bir muamele ile ayrılmış.. Bu durumun farkına vardım. Kemalettin Sami Paşa’yı yanıma çağırıp, sükûnet ve disiplini muhafazası gerektiğini söyledim. Daha sonra, yalnız olarak Nurettin Paşa’yı çağırttım.
Genel olarak kimi sorular sordum ve anlatmak istedim ki, kolordu kumandanına verdiği buyruğun nitekim de uygulanması mümkün değildir. Kumandanlar, buyruk vermiş olmak için buyruk vermezler. Gerekli, uygulanabilir olan konuları emrederler ve buyruk verirken, kendini, o buyruğu yerine getirecek olanın yerine koymak ve buyruğun nasıl yerine getirilip uygulanacağını düşünmek ve bilmek gerekir.
Hal çevirisi broşürünün 9’uncu sayfasında, Irak’tan sonra «Kafkas cephesine gitmiş olan Nurettin Paşa’nın 3’üncü Ordu Bölgeleri Komutanlığı’nda ve Ordu Komutanlığı Vekilliği’nde bir süre» bulunduğu yazılıdır. Bu vazifelerin nasıl birer vazife olduğunu ve bu müddetin kaç gün olduğunu sormak lâzımdır.
Nurettin Paşa, Kafkas Cephesinden İstanbul’a dönüşünde «Aydın, Muğla ve Antalya Bölgeleri Komutanı» unvanı ile İzmir’e gitmiş ve orada bulduğu, birçoklarını 40 yaşından üst askerlik çağını aşmış erlerin oluşturduğu dağınık birkaç birliği (202) yine düzenleyerek ve yeni tümenler kurarak 21’inci Kolorduyu meydana getirmiş.
Efendiler, kolordu kurma işi, son vakitte, Birinci Dünya Savaşı’nın fantazileri sırasına geçmişti. Bilhassa, karşısında düşman bulunmayan sabit bölgelerde, askerlik şubeleri ve başkanlıkları kuruyormuşçasına bir çarçabuk, kolordu komutanlıkları kurulur ve yetkiler verilirdi. Hakikaten bütün savaş cepheleri imdat diye feryat ederken, 21’inci Kolordu, paha verilen bir varlık olsaydı, Aydın bölgesinde yüzüstü bırakılmazdı.