Annesinin tabiriyle, “Bir yaz günü, orak biçimi tarihinde doğmuşum” diyor Hüsamettin Koçan. Soğanlı Dağları ve Çoruh Irmağı birinci hatırladığı görüntüler ve ömrü boyunca onu en çok etkileyen yerlermiş. Hafızasındaki birinci anılarını anlatmasını istiyorum, “Babamı bekleyişimizi ve onun gurbetten gelişini hatırlıyorum. Annemin babamı bekleme ve bize sahip çıkma sabrını, inancını ve fedakârlığını hatırlıyorum. Sonra dayanışma içerisinde olan ve her türlü berbat şartta birbirine sahip çıkan köylüleri hatırlıyorum. Peşpeşe müzik söyleyenleri, masal anlatanları hatırlıyorum. Tahminen birinci doğmuş buzağımın büyüyüp, güçlü boynuzları olan bir boğa oluşunu hatırlıyorum. Sonra Bayburt’a gidişimizi hatırlıyorum” diyor. Ben İstanbu’da elimde telefonla D100’den geçen otomobilleri izlerken, sınırın öbür ucunda Bayburt’ta Baksı Müzesi’nin kurucusu, ressam Hüsamettin Koçan var. Koçan’a geçmişine gerçek seyahate çıkmayı teklif ediyorum. O ise şimdiki ismi “Bayraktar” olan Baksı Köyü’nde, ilişkin olduğu dağları ve Çoruh Nehri’ni izlerken teklifimi kabul ediyor ve sohbete başlıyoruz.
BABAMIN HER GELİŞİ BİR ŞÖLENDİ
Hüsamettin Koçan, 1946 yılında “Koçanlılar” olarak tanınan ailenin ikinci evladı olarak dünyaya geliyor. Kendisinden büyük bir ağabeyi ve kendisinden sonraki sadece biri kız, altı kardeşi ile gurbette yaşayan babalarını özleyerek annelerinin kanatları altında yaşıyorlar. Babaları devlet demir yollarında çalışıyor. Birinci kere 1938 yılında gidiyor gurbete. Orada kendini geliştirerek, teknikleri öğreniyor, taşeron müteahhit oluyor. Başta iki büyük abi olmak üzere çocuklar, babalarının gelişini Baksı Köyü’nün girişindeki zirvelerden izliyor. “Babamın her gelişi bir şölendi” diyor Koçan. Hasretle bekledikleri babaları her gelişinde eli kolu ikramlarla dolu gelirmiş. Yalnız evlatlarına değil, yakınlarına da armağanlar getirirmiş. O gün bütün komşular, akrabalar onu ziyarete gelir, gelirken de “Gurbette özlemişsindir” diyerek sevdiği yemeklerden getirirlermiş. Babasına her kavuşma anının hayatında değerli bir anıyı oluşturduğunu söyleyen Koçan, o kavuşmaları, “Bütün hasret ve kaygıların bittiği harikulâde bir sevinci olduğu, herkesin kendini inanç içinde hissettiği ve hasret giderdiği bir gelişti bu. Babamın omuzlarından inmezdik. Irmakta ne hoş yüzdüğümü görsün diye onu ırmak kıyısına götürdüğümü hatırlıyorum. Onun gelişi çok farklı bir şeydi. Bu gelişler ömrün bir kesimi değil de bir hayaldi sanıyorum” diyerek anlatıyor.
Her ne kadar seyrek görseler de babalarıyla ortalarında çok güçlü bir bağ varmış. “Belki de gurbete gitmesinin tek nedeni, hayatını bize adadığındandı. Hatta tahminen değil, öyleydi! Kendi varlık nedeninin bizim hayallerimizi gerçekleştirmek olduğunu düşünürdü” diyor Koçan. Bu açıdan şimdiki ebeveynleri de biraz eleştiriyor, “Günümüzde birtakım aileler çocukları üzerinden kendi hayatlarını gerçekleştirmek istiyor. Babam bunun aykırısını yaptı. Hayatını bizim hayallerimize adadı diye düşünüyorum” diyor. Babasını bir Anadolu bilgesi olarak gören Koçan, gurbeti gören babanın çocuklarının okuması gerektiğine inandığını söylüyor: “Babam bizi ikna etti. Doğrusunu isterseniz bizim okumak üzere bir niyetimiz yoktu” Dağlarda, tandır başında ninesinin kıssalarıyla büyüyen Koçan, şimdi birinci sınıfa başlamasına iki sene varken ağabeyi ile okula gitmek için mahkemeye başvurup yaşını büyütmek istemiş. Fakat babasının soyadı “Koçan” iken oğullarının soyadları “Yıldırım” olması işleri karıştırmış. Soyadlarının farklı olması ise bir akrabasının muhtar olunca “Koçan” soyadını beğenmeyerek ailenin yeni doğan nesline “Yıldırım” soyadını uygun görmesinden kaynaklanıyor. Soyadın tekrar öze dönüşü ise, ağabeyi ile birlikte yaşlarını büyütmek için çıktıkları mahkemeyle olmuş. Baba Koçan, oğul Yıldırım olunca hakim “Öyle şey olmaz, gidin düzeltin” demiş. “O yüzden benim ilkokul diplomamı ararsanız, bulamazsınız” diyor Koçan gülerek.
ANNEMİN BEKLEYİŞİNE HAYRANDIM
Koçan, en az babası kadar annesine, onun babasını bekleyişlerine, evlatlarını yetiştirmesine ve fedakârlıklarına da hayran. “Annem, babam kadar öngörülü olmayabilir fakat o denli yüklenmişti ki bizim hayatımızı, o olmasa bizim bir hayatımız olamazdı üzere gelmiştir bana” diyor ve ekliyor: “Çok denk düşen bir aileydi. Ben hem bu ailede hem de geleneği, kültürü olan Baksı Köyü’nde doğmuş olmaktan çok mutluyum. Büyürken masal dinlemiş olmaktan, kaybetme hududuna gelip tekrar bulmaktan, bekledikçe beklentine ulaşabilmekten çok mutluyum doğrusunu isterseniz. Tekrar seçsek yine tıpkı hayatı seçmek isterim.”
Feodal toplumlarda büyük kardeş olmak avantajlıdır. Koçanlarda da durum böyleymiş. Koçan’ın ağabeyi kendisinden 2-3 yaş büyük olması, üstelik bir de dedenin ismini almış olmasıyla aile hiyerarşinin en doruğunda doğmuş. Hâl bu türlü olunca Koçan hep ağabeyinin bir adım geride durmuş, fırsatı varken bile onu geçmek istememiş. Çok sonra işler bilakis dönmüş. Okulda ağabeyi onun fotoğraflarını yapıyor, Koçan düzgün alıyor; Koçan, arkadaşlarının fotoğraflarını yapıyor, onlar pekiyi alıyormuş. Ancak tekrar de Koçan duruma uyanmamış. Yeteneğini fark etmesi tekrar babası sayesinde olmuş. “Bir gün babam benim yazımın abiminkinden daha hoş olduğunu fark etti. Bizi bir imtihana çekti, ‘Bugün hava çok hoş yazın bakayım’ dedi. Biz yazdık, değiştirdi gösterdi ‘Hangisi güzel’ diye sordu. Ben herhâlde onunki dedim ancak halbuki benimki imiş. Yeteneğimi keşfeden babam oldu yani” diye anlatıyor Koçan.
MÜHENDİSLİKTEN AKADEMİYE
Liseye kadar okulda aldığı eğitimleri biraz da zayıf buluyor Koçan. Lakin kendisindeki eksiklikleri tamamlayabilmek için de çok çabalamış. Amcası, tıpkı vakitte ilkokul öğretmeniymiş. “İlkokuldan mezun olana kadar ne ağabeyime ne bana amca demeyi yasaklamıştı. Okul bittikten sonra bize ‘Artık bana amca diyebilirsiniz’ demişti. Biz de çocuksu bir inatla ona ‘Öğretmenim’ demeye devam ettik” diyerek anlatıyor ortalarındaki alakayı. İlkokul notlarının tamamı ortaymış. “Biraz dağınık ve ilkel bir çocuktum hoca da bunu görmüş demek beni pek benimsememişti” diyor Koçan. Amcası Halil Öğretmenin birebir vakitte yeterli de bir kütüphanesi varmış. Dünya klasiklerini, Türk edebiyatı ustalarını ve ileride yolunun kesişeceğini bilmediği Yaşar Kemal’i bu kütüphaneden okumuş. Bayburt’ta okuduğu ortaokulun akabinde, öğretmen olmak istiyormuş. Fakat öğretmen okulu imtihanını kazanamayınca sanat enstitüsüne gitmiş.
Sanat enstitüsünden sonra bir sene üniversiteye gidemeyen Koçan, babasından 300 lira istemiş. Maksadı yağlıboya alıp fotoğraf yapmakmış. “Hayat Mecmuası’nın ortasında empresyonist fotoğraflara yer verirlerdi. Kendime toz boyadan yağlı boya yaparak, o fotoğrafları taklit ederdim. Bana kimse yap dememişti, vazife de vermemişti. Kimse takdir de etmiyordu, oradan bir karım yoktu lakin yapmak istedim” diyerek anlatıyor o zamanki isteğini. İleride yaptığı bu fotoğrafların onu Tatbiki Hoş Sanatlar’a girmesini sağlayacağından habersiz bazen de Eşref Kolçak ve Ayhan Işık üzere periyodun meşhur artistlerinin karakalem fotoğraflarını yaparmış. Yanlış anlaşılmaktan utanarak bilinmeyen kapalı de Türkan Şoray’ı. Bu ortada fotoğraf yaptığını bilenler ona akademiye gitmesini söylüyorlarmış lakin sanat enstitüsü mezunlarını üniversiteye almıyorlarmış. Seçenekleri ortasında meslek yüksek ve teknisyenlik okulları varmış. Sonra özel okullar kurulunca, Koçan da mühendislik okuluna gitmiş. O mühendislik okurken akademide okuyan bir tanıdığı, “Almanlar hoş sanatlar okulu kurdular, sanat enstitüsü mezunlarını alıyorlar” diyince Koçan’ın beklediği fırsat doğmuş. Tatbiki Hoş Sanatlar’ın imtihanına girmiş ve imtihanı kazandıktan sonra babasından da onay alınca mühendisliği bırakıp akademiye girmiş.
İçimdeki köy-kent çatışmasını evliliğim çözdü
Mühendislik okulundan hoş sanatlara geçince, ideoloji ve mantık eğitimi almadığını fark etmiş. O sene on tane kitap satın alıp köyde tatil boyunca onları okumuş. Tabi oğlunun tatilde başını kitaptan kaldırmayışı annesini telaşlandırmış. “Ben hayatımda hiç palavra söylemiş insan değilim. Onun için benim sözüme herkes inanırdı. Sınıfı geçip köye geldiğimde annemin birinci sorusu ‘Sınıfı geçtin mi?’ oldu. Geçtiğimi söyledim. Sonraki gün o on kitap için tahtadan bir kütüphane yaptım ve okumaya başladım. Annemde bir telaş, ‘Bu çocuk palavra söylemez. Madem sınıfı geçti neden hâlâ ders çalışıyor?’ diye. Bizde okumak, ders çalışmak diye algılanırdı. Annem telaşlanınca, öğretmen olan amcamın oğluna gitmiş. O da geldi baktı ne yapıyorum diye. Kitap okuduğumu görünce anneme gidip, anlatıyor, ‘Her şey yolunda bu çocuk kendini geliştirmek istiyor, o yüzden okuyor’” diyerek anlatıyor o günleri Koçan.
Ertesi yıl okula döndüğünde apayrı biriymiş. Utangaçlığını yenmiş, kendinde eksik bulduğu şeyleri tamamlamış. Tatbiki Hoş Sanatlar’da okurken öğrenci başkanı ve dernek lideri olmuş. Öğretmenler Alman olduğu ve Türkçe bilmedikleri için o sıra giriş imtihanlarını da öğrenciler organize ediyormuş. “Hocalar soruları sorar, değerlendirmeyi yapar geri kalan işler bizdeydi. Bu bizim için düzgün bir deneyimdi” diyor Koçan. O sırada imtihana hazırlık kursları da düzenliyorlarmış ve bu sayede üçüncü sınıfta eşi Oya Koçan ile tanışmış. Eşinin çağdaş bir aileden geldiğini söyleyen Koçan, başta aileler ortasındaki bu kültür farkının sorun olabileceğini düşünmüş. Koçan, “Aramızda bir kültür farkı vardı. Biz çözmüştük de aileler ne der diye düşünüyorduk. Aileler de pek düzgün karşıladılar ve benim gelişmemde Oya’nın çok büyük katkısı oldu. Benim büyük kent ve köy çatışmam bu evlilik ile çözüldü” diyor. Hüsamettin ve Oya Koçan çiftinin ben diyeyim on siz deyin yüz çocuğu var. Sayıları her yıl artmaya devam ediyor. Baksı Kültür Sanat Vakfı, gözleri ışıl ışıl parlayan Anadolu çocuklarına takviye oluyor. Koçan, geçtiğimiz günlerde başından geçen bir olayı şöyle anlatıyor: “Ben gelmişim diye, köyden bir küme çocuk beni ziyarete gelmişler. Bizim buradakiler de anlamamışlar çocukların niçin geldiklerini, ben de olmayınca geri göndermişler. İki gün sonra çocuklar tekrar gelince “Aa bunlar tekrar geldiler” dediler. Baktım ki yaşları on- onaltı ortası çocuklar bana lor ve ekmek getirmişler. O kadar hoşuma gitti ki. Bu çok değerli ve kıymetli.”
Gururu olmayanın dini olur mu
Koçan’ın büyüdüğü Baksı’da çocuklar dini eğitim almaları için bulundukları köyün Kur’an kursuna gönderilirmiş. Çocuklar, Kur’an-ı öğrenip birinci hatmini indirdiğinde bu bir merasim ile kutlanırmış. Köyün büyükleri çağırılır, hoca çocuğu okutur ve “Tamam” derse, çocuk tek tek büyüklerinin ellerini öpermiş. Koçan da şimdi okula gitmeden birinci hatmini indirmiş. İkinci hatim merasiminde ise çok heyecanlanmış ve okuduğu sureyi tamamlayamamış. “Tüm büyükler ve Mustafa Amcam orada. Heyecanlanınca ben son sureyi süremedim. Sürmeyince hoca, ‘Sür oğlum, sür oğlum’ dedi. Yeniden sürmeyince elinde bir kuşburnu çubuğu vardı onunla vurdu bana. O vurunca o kadar ağrıma gitti ki. Ağlayınca ikinci ceza kendi eşeğinin yanına götürüp bizi ısırttırırdı. Kolumdan tutup götürmeye kalkınca ben velveleyi verdim” diye anlatıyor Koçan. Onun ağlamasına Mustafa Amcası yerinden kalkıp hocaya müdahale edince köyün büyükleri, “Mustafa Beyefendi, ne yapıyorsun o adam hoca, çocuklara dini öğretiyor” demiş. Koçan ise amcasının söylediklerini hiç unutmuyor: “Dinini öğretsin diye gönderdik fakat bu adam çocukların gururunu kırıyor. Gururu olmayan birinin dini nasıl olacak?” Amcasının bir Anadolu bilgesi olduğunu söyleyen Koçan, “Ezerek bir bilgiyi bir beşere aktarmanın mümkün olmadığını biliyordu. O beni korumadı, insanı korudu ve hocaya da bir ders verdi. Bu yalnızca tarlayı eken biçen, hayvanları güden bir insanın yapacağı şey değil” diyor.
Birbirimize benziyoruz emmioğlu
“Yaşar Abi benim için büyük bir okuldur” diyerek anlatıyor Koçan, Yakın dostu Yaşar Kemal’i. “Onunla karşılaşmak büyük bir baht. O hayatı ve insanı çok seven biriydi. Onun kitaplarını okumak diğer bir zenginliktir lakin onunla tanışmış olmak yaşamış olmak harikulâde bir şanstır” diyor. Koçan ve Yaşar Kemal’in yolu İstanbul’da ortak bir dostları vasıtasıyla kesişmiş, bir daha da ayrılmamış. Ayrıyeten Koçan, kendi ömründe yolunu tayin etmede Yaşar Kemal’in büyük bir hissesi olduğunu söylüyor. Yaşar Kemal de Koçan’ı kendine benzetecek ki ona şu sözlerle sesleniyor: “Biz birbirimize benziyoruz Emmioğlu. Sen de köylüsün, ben de. Senin de baban mescitte ölmüş, benimki de. Sen de kaza geçirmişsin ben de. Ancak sen bana nazaran biraz şanslısın. Seninki gamze olmuş, ben kör oldum. Senin baban secdede ölmüş, benimki eğilir eğilmez gerisinden vurmuşlar.” Koçan da Yaşar Kemal’in akabinde, “Anadolu deyince ben Yaşar Kemal düşünürüm, o bu toprağın insanı” diyor. Yaşar Kemal, “Ada Hikâyeleri”ni yazarken Koçan Antalya’da yaşayan dostunu sık sık ziyaretine gidermiş. Yaşar Kemal, sabahları belli bir saatte uyanır, belirlediği bir arayı yürür ve yazacaklarını düşünürmüş. Yanında olduğu vakit bu gezintilere Koçan da eşlik edermiş. Bir gün Koçan’a “Hüsamettin, çok hoş bir kısım yazdım, köylüleri kasabaya indirdim. Dayanılmaz bir şölendi ki sorma gitsin!” demiş. Sonraki sabah gittiğinde ise Yaşar Kemal’in yüzü asık, sinirliymiş. Koçan neyi olduğunu sorunca, “Yok bir şey!” demiş. Koçan biraz üsteleyince, “Hüsamettin, sana dün anlattım ya çok hoş bir kısım yazdım diye. Öyküde çocukları köyde unutmuşum! Nasıl olur bu benim için büyük bir zihinsel boşluk!” demiş. Koçan, “Olur abi ne olacak? Masraf, getirirsin” diyince yatışmış. Sonraki gün buluştuklarında epey sevinçliymiş, Koçan’a “Hüsamettin, gittim çocukları getirdim. Bana onları köyde unuttuğum için hiç darılmamışlar. Ben de onlara Rus dökme şeker aldım, çok beğendiler. Artık çok rahatım!” demiş.
Ne gördüysem onu yaptım
“Ben de ne öğrenip gördüysem onu uyguladım. Öğrencilerimin daima faal ve öneren olmasını önemsedim. Benden yetişirken ne istendiyse ben de onu istedim” diyor Koçan. Akademisyenliği boyunca öğrencilerine itaat etmeyi değil, öğrendiklerini sevgiyle, coşkuyla sahiplenmeyi öğrettiğini söylüyor ve ekliyor: “Benim yetiştiğim ailenin büyük bir kültürü var. Köy odalarımız, aşıklarımız, masal anlatıcılarımız var. Kendi içerisinde o köy odaları birer kültür merkeziydi. Bu yetişme modelindendir ki Baksı’yı gelip köyüme yaptım. Hayatımı, bütün birikimimi tekrar köyüme getirdim. Öteki türlüsü olamazdı. Baksı’yı büyük bir köy odası üzere düşledim ve babama teşekkür için gerçekleştirdim.”
Koçan, geçmişi sevmenin doğduğu topraklardan beslenmenin ve o topraklara minnet duymanın en hoş ve en başarılı örneklerinden biri. Ancak onu kaygılandıran bir şey var. Son vakitlerde insanların onun yaşadığı bu hayattan uzaklaşması ve kendi çıkarlarına yönelmesi Koçan’ı endişelendiriyor. Bu durumu biraz da vaktin hızlanmasına ve insanın yenilikleri yönetememesine bağlıyor. “Yeni, bize yabancı geliyor. Onu dönüştürmemiz lazım. Kum midyenin içine girer ve sonunda midye onu inciye dönüştürür ya… Aslında yeni ile bağımızın bu olması gerekir. Onu yok etmek, yok saymak değil. Onu kendi kültürümüzle sarıp sarmalamak, beşere bir armağan olarak aktarmamız gerekir” diyor. Son olarak “Hayatın size verdiği ödül nedir?” diye soruyorum Koçan’a. Tereddütsüz yanıtlıyor: “Çok gayret ettim ve hayal ettiklerimi gerçekleştirdim. Beni anlayan beşerler, beni desteklediler. Zorluklarımı aşmamda bana yardımcı oldular. Babam için bir şey yaptım, annem için bir şey yaptım. Buradaki bu dağlar, taşlar için bir şey yaptım. Onun için de hayata müteşekkirim. Yaşadıklarımdan öğrendiğim, insan inanılmaz bir varlık ve çok büyük bedeller üretiyor. Lakin bizim o bedelleri seçip, çağa adapte ederek diğerlerinin hayallerini gerçekleştirmek üzere sunmamız gerekiyor. Hayatımdan çok mutluyum. Sizinle konuşurken baktığım dağlar da bana bunu bu türlü söylüyorlar, ‘İyi ki buradasın’ diyorlar.”