Eski Merkez Bankası Lider Yardımcısı Prof. Dr. Fatih Özatay, iktisatta 2001 kriziyle bugün yaşanan krizi karşılaştırdı. Özatay, “2001 krizinden sonra enflasyona odaklanan önemli bir para siyaseti vardı ve Merkez Bankası da bağımsızdı. Artık durum olumsuz. Zira, para siyaseti alandan çekilmiş vaziyette. İstenildiği vakit Merkez Bankası Lideri vazifeden alınabiliyor… Fiyatların artış suratı daha yüksek o vakit 40 puan artmıştı artık 60 puan arttı ve daha da artacak. Risk açısından bakınca şu anda geldiğimiz risk seviyesi Ocak 2002’deki risk seviyesinden yüksek” dedi.
2001-2006 yılları ortasında Merkez Bankası Lider Yardımcılığı vazifesinde bulunan Prof. Dr. Fatih Özatay, iktisatta 2001 yılında yaşanan krizle bugünkü kriz ortasındaki benzerlik ve farklılıkları kıymetlendirdi. 2001 krizinin şubat ayında çıktığına ve mayıs ayında da güçlü iktisat programı uygulandığına dikkat çeken Özatay, enflasyonu düşürmenin güç olmadığını, lakin önemli bir program uygulanması gerektiğini vurguladı. Özatay, şunları söyledi:
“2001 krizinden sonra önemli bir para siyaseti vardı”
Bütçe açığı daha fazlaydı 2001’de. Kamunun borçları daha yüksekti. Zira bankaları kurtarma operasyonu vardı. Artık kamu borcu daha düşük, bütçe açığı da daha düşük. Münasebetiyle maliye siyasetinde yapılacaklar açısından işler artık daha kolay. Maliye siyaseti çerçevesinde borç düşük fakat borcun döviz cinsinden kısmı daha yüksek. Hasebiyle, kur hareketlerine karşı hassas yapıyor şu andaki durumu…Para siyaseti açısından bakıldığında ise 2001 krizinden sonra enflasyona odaklanan önemli bir para siyaseti vardı ve Merkez Bankası da bağımsızdı. Artık durum olumsuz. Zira, para siyaseti alandan çekilmiş vaziyette. İstenildiği vakit Merkez Bankası Lideri vazifeden alınabiliyor bu da bağımsızlık açısından literatürde olumsuz bir durum. Bankalara baktığımızda şimdiki durum çok daha olumlu…Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) açısından bir soru işareti yoktu. Artık çok enflasyon hesabı konusunda öbür enflasyon hesabı yayınlayan araştırmacılar var. Çok daha yüksek buluyorlar, bunlar da gerçek ya da yanlış TÜİK’in prestiji hakkında soru işareti doğuruyor. Zayıf taraflara karşılık vermek gerekiyor.
“Risk 2002’den yüksek”
Sonuçlar açısından bakıldığında ise o vakit, 2001 krizi şubatta çıkmıştı mayıs ayında da güçlü iktisada geçiş programı uygulanmıştı. Şubatta enflasyon yüzde 33’tü 2001 krizi çıktığında, o zamanki şubattan evvelki son iki yılın en düşük enflasyonuydu. Yüzde 33’ten 74’e çıktı, Ocak 2002’de. 12 aylık bir müddette 74’e çıktı, 40 puan arttı. Sonra da program tesirini gösterdi, süratle düştü. Artık enflasyon açısından durum daha makus. 19 ile başladı Eylül 2021 niçin eylülü alıyorum zira Merkez Bankası’nın faiz indirmeye başladığı periyot, kur artışlarının tetiklendiği devir. Artık yüzde 78’e geldi yani geldiğimiz yer daha yüksek 78’e karşılık 74 ancak daha gidiyor bu, daha yükselecek. Fiyatların artış suratı daha yüksek o vakit 40 puan artmıştı artık yaklaşık 60 puan arttı ve daha da artacak. Risk açısından bakınca şu anda geldiğimiz risk seviyesi, Ocak 2002’deki risk seviyesinden yüksek.
“Zor bir iş değil; yapılınca düşüyor, yapılmazsa düşmüyor”
Hem enflasyon açısından hem risk açısından hem döviz kuru açısından önemli bir program uygularsanız düşüyor bunlar. 2001 krizindeki tepe noktaları ocaktır, enflasyonda risk ve kurda da biraz daha öncesidir, 2001’in sonbahar aylarıdır ondan sonra daima düşmüştür. Bu iş düşmez değil enflasyonun nasıl düşeceğini biliyoruz sonuçta, güç bir iş değil ülke tecrübeleri var iktisat literatürü var. Bir ülkenin potansiyel büyüme oranını yükseltmek sıkıntı bir iş, orada çok çeşitli görüşler var ancak enflasyonun nasıl düşürüleceğini de çabucak hemen birçok iktisatçı görüş birliğinde, farklı düşünenler olabilir elbette. Sıkıntı bir iş değil bu fakat yapılınca düşüyor, yapılmazsa düşmüyor. Temel farklılıklar bunlar, şu anda kurun geldiği yer de o zamanki ocakla karşılaştırdığınız vakit çabucak hemen birebir yerde.
Özatay’ın beklenen Federal Rezerv Bankası (FED) faiz kararının Türkiye’ye tesiri hakkındaki değerlendirmesi ise şöyle:
“Mesele sizin ne yaptığınızla ilgili”
Bu mevzuda yapılmış çok çalışma var, Latin Amerika ülkeleri Türkiye ve emsal ülkeler için. Bunların kırılganlıkları arttığı vakit, yani iktisatta meselelerin arttığı vakit gelişmiş ülkelerin Merkez bankalarının bilhassa de Fed faiz artırımları bunları zorluyor. Ekonomileri ne kadar zayıfsa o kadar zorluyor, iktisat az kırılgansa daha az zorluyor. Oralarda faizlerin artması demek, buralara daha az sermaye girip, oralara daha çok sermaye gitmesi demek. Oralardan gelen kaynakların daha az gelmesi demek, döviz arzının azalması demek. Bu ekonominiz uygunsa bu çok az etkiliyor, çok sorun olmuyor. 2004’te de bu türlü bir durum oldu Fed’in agresif bir halde faiz arttıracağı hem de beklenenden evvel faiz arttıracağı bekleyişteydi. Dünyada hakim oldu. Brezilya’da Türkiye’de de Meksika’da da faizler sıçradı lakin bizim ekonomimizde güçlü bir program uygulandığı için bu tesirler süreksiz kaldı, 4-5 ay sonra ortadan silindi. Sıkıntı sizin ne yaptığınızla ilgili, olumsuz tesirler mi tesirler. Lakin ekonomimiz şu anda içinde bulunduğu durumda olmasaydı çok az etkilerdi, çok da kaygı etmezdik. Bir iki puan enflasyon yükseltirdi, ona karşı tedbir alınırdı. Lakin şu anda esasen sermaye girişi çok az Türkiye’ye zira riski çok yüksek, yerleşiklerin dövize yanlışsız yönelişleri var, bu türlü bir ortamda bir de para siyaseti alanda yokken enflasyonda yükseliyorken Fed’in ve Avrupa Merkez Bankası’nın bu faiz arttırma kararı berbat tesirler bizi… Mevcut aksiliklere yeni aksilikler eklenir.
“Ortada bunu değiştirecek bir program yok, birebir siyasetler devam ediyor”
Model kullanmadan taraf belirtilebilir. Yükselecek niçin zira enflasyonun bundan sonra arttıracak kimi kıymetli faktörler var. Birincisi döviz kuru üzerinde baskı var, döviz kuru enflasyonun değerli belirleyicilerinden bir tanesi. Merkez Bankası döviz satıyor olmasına karşın ya da kamu bankaları…, döviz kuru artıyor burada bir olumsuz faktör var. Avrupa Merkez Bankası, FED faiz arttırırsa döviz kuruna üst gerçek bir baskı gelir. O da bu işi daha güçlendirir. Üretici fiyatlarındaki artış çok yüksek… O ne demek üretilen malların fiyatları şu anda tüketiciye yansıyan fiyatlardan çok daha fazla artıyor demek, vakitle onun da tesiri olacaktır…Ortada bunu değiştirecek bir program da yok, birebir siyasetler devam ediyor.
“Finans piyasalarındaki aktörlerin ciddiyetinizi görmesi gerekir”
Yapılabilecekler açık, para siyaseti enflasyona odaklanacak. Merkez Bankası’nın kanununu değiştireceksiniz, prestijini arttırmak için. Merkez Bankası yöneticilerinin misyondan alınması tekrar zorlaştıracaksınız, 2001’deki kanuna döneceksiniz. Para siyaseti mecburen faiz arttıracaksınız, bayağı bir arttırmanız gerekiyor…Kapsamlı bir faiz artışı gerekir… Ondan sonra geriye kalan para siyasetinin ciddiyetin piyasalarda anlaşılması. Maliye siyasetinde yapılacak döviz cinsinden yurtdışından borçlanmayacaksınız…TÜİK’i bağımsız yapmak gerekebilir, prestijini arttırmak için. Bunlar daima risk ünitesini kısa vadede düşürecek işler, geriye kalan kısmı da iktisat dışındaki alanlar. Hukuk sistemi için ihale yasası, rant vergisi, eğitim sistemi, TÜİK’in bağımsızlaştırılması, hukuk sisteminde yargıç bağımsızlığı vesaire. Bunlar odaklanmış yapısal ıslahat olur, kalıcı olarak Türkiye’nin risk primini düşürmek için. Başkaları de istikrara yönelik adımlar, kolay onlar daha kolay. Merkez Bankası bağımsızlığı ve TÜİK bağımsızlığı da prestij kazanmak için anında risk primini düşürmek için kıymetli işler olur. Geriye kalan sizin ne kadar önemli olduğunuzu göstermeniz. Çabucak bunları yaptınız diye bir anda her şey düzelmez. Ekonomik ünitelerin ve finans piyasalarındaki aktörlerin ciddiyetinizi ve uygulamanızı görmeleri gerekir. (ANKA)