Son günlerde organize cürüm örgütü liderliğinden karar alan Sedat Peker’in de açıklamalarıyla yeterlice ortalığa dökülen kirli siyaset-iş dünyası bağlantıları, seçime az vakit kala vatandaşların başını uygunca karıştırdı. Halk, ödediği vergilerin ihale yahut rüşvet üzere kirli bağlar kanalıyla buharlaşmasını artık istemiyor, kendisine hizmet olarak dönmesini bekliyor. Bu noktada da seçim sonrası kurulacak yeni hükümetin önceliklerini sorguluyor. Biz de vatandaşların akıllarını meşgul eden bu soruları, kamu ihaleleri ve yolsuzluklar konusundaki araştırmalarıyla tanınan Başşehir Üniversitesi İktisat Programı Kısım Lideri, Karar gazetesi muharriri ve eski Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) Planlama Uzmanı Prof. Dr. Uğur Emek’e sorduk. Birinci sorumuz elbette yeni kurulacak hükümetin bu bahisle ilgili atması gereken adımlar oldu. Emek, hükümetin yapması gereken çalışmaları değer derecesine nazaran şöyle sıraladı:
- Öncelikle Cumhurbaşkanı kararlarıyla kamu kurumlarında çalışan orta ve üst seviye yöneticilerin tamamı misyondan alınmalıdır. Bunlar şu anda devlet memuru üzere değil, parti memuru üzere çalışıyorlar. Misyonda tutulmaları halinde yeni hükümetin çalışmalarını zedelemek için ellerinden geleni yapacaklardır.
- Sayıştay denetçilerinin yetkileri artırılmalıdır. Kapatılan maliye müfettişleri ve hesap uzmanı şuraları dâhil tüm teftiş konseyleri tekrar açılmalıdır. Bu şuralar geçmişe yönelik kontrol yapmalıdır. Hazırlanacak yolsuzluk raporlarına nazaran yargı harekete geçirilmelidir. Yargının tesirli ve tarafsız çalışmasını sağlayacak önlemler çabucak alınmalıdır.
- DPT tekrar etkin hale getirilmeli ve kamu yatırım projelerinde rasyonaliteye gidilmelidir. DPT kamu özel işbirliği (KÖİ) ile yapılanlar dâhil büyük projeleri yine gözden geçirmelidir. KÖİ mukavelelerinin tesirli biçimde uygulanması sağlanmalıdır. Bu kapsamda tesirli bir performans kontrolü yapılmalıdır.
- AB kamu ihale direktifleri çabucak ve büsbütün üstlenilmeli ve Kamu İhale Kurumu yine yapılandırılmalıdır.
- Merkez Bankası dahil düzenleyici ve denetleyici kurumların idari ve mali özerkliği sağlanmalı ve bu kurumlardaki orta ve üst seviye işçi çabucak misyondan alınmalıdır.
-Sizce hükümet bu cins bağların yolunu ne üzere yasal düzenlemelerle kesebilir?
Yolsuzluk literatüründe “cezasızlık” diye bir kavram bulunmaktadır. Cezasızlığa inanıyorsanız yaratıcılığınızda hudut kalmıyor. Uzun periyodik AKP iktidarları, bürokratları ve siyasetçileri cezasızlığa inandırdı. Onlar da sınırsız yaratıcılıkla kamu kaynaklarını israf etti ve şahsi çıkarları için kullandılar. Yani yolsuzluk yaptılar. Yeni bir düzenlemeye gerek yok aslında. 5018 sayılı Kamu Mali İdaresi ve Denetim Kanunu’nda harcama süreçleri detaylı bir biçimde açıklanmaktadır. Birebir kanunun hesap verebilirlik hususuna nazaran “Her türlü kamu kaynağının elde edilmesi ve kullanılmasında misyonlu ve yetkili olanlar, kaynakların tesirli, ekonomik, verimli ve hukuka uygun olarak elde edilmesinden, kullanılmasından, muhasebeleştirilmesinden, raporlanmasından ve berbata kullanılmaması için gerekli tedbirlerin alınmasından sorumludur ve yetkili kılınmış mercilere hesap vermek zorundadır.”
İlgili kurumlar ve kurallar tesirli biçimde çalıştırılırsa kamu kaynaklarını israf edenler ile rüşvet ve yolsuzluğa bulaşanlardan direkt hesap sorulur.
-Altılı masa bu bahisle ilgili olarak kamu maliyesindeki gerçek durumun ve geleceğe yönelik yükümlülüklerin tespiti, Ekonomik ve Toplumsal Konsey’e fonksiyonellik kazandırılması, Merkez Bankası bağımsızlığının teminat altına alınması ve uzun vadeli strateji ve planlamadan sorumlu bir kurumsal yapının oluşturulması bahislerinde çalışmak üzere Kurumsal Islahatlar Komitesi kurulacağını açıkladı. Sizce bu çalışmalar halkın baş karışıklığını ve tasalarını gidermek için kâfi oldu mu?
Kurumsal Islahatlar Raporu 3 ana başlık altında önermelerde bulunuyor. İsmi üzerinde “Altılı Masanın Uzlaşı Raporu”. Bu nedenle de epeyce soyut bir metin. Halkın baş karışıklığını gidermek için iktisatta ve kamu idaresinde yapılacakların detaylı olarak ve takvim vererek açıklanması gerekiyor. Anladığım kadarıyla altılı masanın etrafındaki partiler iktisat idaresi konusunda çok da misal düşünmüyorlar. Partiler farklı iktisat siyasetleri açıklıyorlar. O siyaset metinlerde farklı aksiyon planları öngörüyorlar. Altılı masanın AKP’nin birinci iktidara geldiği devirde hazırlamış olduğu “Acil Hareket Planı” gibisi detaylı bir metni hazırlaması güç üzere görünüyor.
-CHP ayrıyeten yeni bir Kamu İhale Yasası’nı uygulamaya alacağını vadediyor. Bu kâfi olur mu?
Kamu İhale Kanunu’nun AB kamu alımları direktiflerine uyarlanması, Kamu İhale Kurumu’nda uzman uzmanlara yer verilmesi ve kanunun tesirli biçimde uygulanması durumunda ihale yolsuzluğu sorunu değerli ölçüde çözülür.
-Başka ülkelerde bu cins yolsuzlukları önlemek için ne üzere tedbirler alınıyor, ne üzere denetleyici ve düzenleyici kurumlar oluşturuluyor? Bu kurumların bizde de kurulması mümkün mü?
Türkiye yolsuzluk konusundaki çabucak hemen bütün milletlerarası mutabakatlara taraf, gerekli mevzuata ve kurallara sahiptir. Fakat uygulama kararlılığı son derece yetersizdir. Hakikaten Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD), Birleşmiş Milletler ve Avrupa Birliği’nin Türkiye gözden geçirme raporlarında uygulamadaki problemler sıklıkla gündeme getirilmektedir. Bu raporlarda kuralların ve kurumların tesirli biçimde çalışmadığı tabir edilmektedir. Gerçekten Memleketler arası Şeffaflık Derneği’nin yolsuzluk algısı sıralamasında Türkiye 180 ülke ortasında 96’ncı sıradadır. AB üyesi ülkelerin tamamının gerisindedir. Yolsuzlukla çaba için kurum kuran ülkeler bulunmaktadır. Lakin yolsuzluk literatüründe merkezi yolsuzluk kurumlarının daha kolay kuşatılacağı ve bu nedenle de yolsuzlukla tesirli formda çaba edilemeyeceği söylenmektedir. Yapılması gereken merkezi bir ünite kurmak değildir. Türkiye’de yasal çerçeve ile uygulama ortasında önemli farklar bulunmaktadır. Uygulamalar maddelerle çelişmekte ve kanunlara uyulmamaktadır. Uygulamalar, maddelerin çok gerisinde kalmaktadır. Bu sorun lakin hükümetin yönetişim prensiplerini hayata geçirmek ismine göstereceği güçlü bir siyasi iradeyle aşılabilir.
‘Garantileri yurttaşlar uzun yıllar ödeyecek’
-AKP iktidarı devrinde projeler çoklukla gereksinimden değil siyaseten belirlendi. 20 yılda 20 bin kilometrenin üzerinde bölünmüş yol yapıldı. Artık bu yolların yanına otoyol yapılıyor. Kent hastaneleri açılırken mevcut devlet hastaneleri kapatılıyor. AKP iktidarı periyodunda Hazine yap-işlet-devret projeleri kapsamında ne kadarlık yükümlülük altına girdi? Araç garantisiyle yapılmış Osmangazi Köprüsü, Çanakkale Köprüsü, Yavuz Sultan Selim Köprüsü ve otoyolların tek tek maliyetleri nedir?
AKP hükümeti özelleştirmelerle cumhuriyetin birikimi olan tesisleri sattı.1986 yılından beri yapılan 71 milyar dolarlık özelleştirmenin 63.6 milyar doları AKP hükümetleri periyodunda yapıldı. KÖİ projeleriyle de 150 milyar doların üzerinde gelir garantisi verildi. Böylelikle de ülkenin geleceği satıldı. Bu garantilerin 81 milyar doları kent hastanelerine, 40 milyar doları köprülerde ve otoyollarda ve 35 milyar doları da Akkuyu Nükleer Santrali’nde verildi. Uzunca yıllar bu garantiler yurttaşlar tarafından ödenecek. Yurttaşlar bu ödemeleri hizmet bedeli olarak ya da vergileriyle yapacak. Döviz kurundaki artış Hazine’nin yükünü daha da artırdı.
-Döviz kurundaki artış bu çeşit projelerdeki garanti ödemelerini ne kadar artırdı?
Şehir hastaneleri dışındaki kontratlarda gelir garantileri döviz üzerinde veriliyor. Kent hastanelerinde ise enflasyon ve döviz artışından hangisi daha büyükse garanti ödemesi o artışa nazaran zamlanıyor. Mukavelelerde gelir garantisi hangi döviz cinsinden veriliyorsa garanti fiyatları o dövizin bölgesindeki enflasyona nazaran artırılıyor. İşletmeciler kredileri ödemedikleri takdirde bakiye borçları Hazine üstleniyor. Sonuç olarak işletmecilerin finansal yüklerinin tamamını devlet üstlenmiş oluyor. Düşünsenize, dolar kuru 1 TL arttığında Hazine’nin üzerine düşen yük 150 milyar TL. 2 lira artarsa yük 300 milyar TL. Ucu açık bir yük bu.
-CHP bu tıp garantili projeleri kamulaştıracağını açıkladı. Sizce bu mümkün mü?
Öncelikle kamulaştırma ve devletleştirmenin ne olduğunu açıklayayım. Her ikisi de anayasal kavram ve Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nda tanımlanmaktadır. Devlet kamu faydasının gerektirdiği hallerde gerçek bedelini ödeyerek özel mülkiyete mevzu taşınmaz malları kamulaştırabilir. Kamu hizmeti niteliği taşıyan özel teşebbüslerin, kamu faydasının mecburî kıldığı hallerde gerçek piyasa pahası üzerinden devletleştirilebilir. Her iki durumda da kamu faydası olmalı ve kamulaştırmaya tabi taşınmazların ve devletleştirmeye mevzu teşebbüslerin gerçek bedellerinin ödenmesi gerekmektedir. Bu şirketlerin isteyeceği de bir davranış biçimidir. Gerçek bedeller ödenmeden el konulması durumunda hukuksuz bir süreç yapılmış olacaktır.
‘Projeleri siyaset belirliyor’
-2016-2040 ortasında Türkiye’nin altyapı yatırım gereksiniminin 975 milyar dolar olduğu belirtiliyor. Hazine’nin bu yükle yeni yatırımları finanse etmesi mümkün mü? Yeni kaynak bulmak için neler yapılması gerekiyor?
İktisatta fırsat maliyeti diye bir kavram bulunmaktadır. Kaynaklarınızın sonlu olduğu durumlarda önceliklendirme sorunu ortaya çıkmaktadır. Bu durumda da her tercih bir vazgeçiştir. Proje döngü idaresi çerçevesinde evvel muhtaçlık tahlili yapılmalıdır. Örneğin, Ankara’nın nüfusu 300 bini aştığında bir trafik sorunu ortaya çıkacaktır. Bu sorun metroyla mı karayoluyla mı ya da yer üstü banliyö sınırlarıyla mı çözülecektir? Bu soruların yanıtlarının kıymetlendirilmesi muhtaçlık tahlili yapılmış olunur. Teknik sistemden sonra fizibilite yapılır. Fizibilitede muhtaçlık duyulan ölçek belirlenir. Sonra da klasik teknikle mi KÖİ ile mi satın alma yapılacaktır, buna karar verilir. Sonrasında da ihale ve mukavele tasarımı basamaklarına geçilir. Türkiye’de kamu yatırım projelerinde bu türlü bir süreç izlenmiyor maalesef. Siyaset projeyi belirliyor. Devlet memurları bu projelere gereksinim yaratmaya çalışıyorlar. Yani Türkiye’de muhtaçlıktan projeye değil, projeden muhtaçlığa gidiliyor. Partili devlet memurları projeleri yapılabilir kılmak ismine fizibilitelere bin bir takla attırıyorlar. Sonuç olarak gerçek manada muhtaçlık duyulmayan devasa projelere kaynak harcanıyor. Öteki projelere kaynak kalmıyor. Bizatihi AKP Eskişehir Milletvekili, eski bakan Nabi Avcı söyledi. Kendisi Eskişehir’de göğsünü gere gere Çanakkale Köprüsü’nün tanıtımını yapamıyormuş. Eskişehirliler kendisine “Tamam, çok hoş, aferin, Çanakkale Köprüsü’nü yaptınız. Lakin bizim Kırka, Alpu ve Sarıcakaya yolları ne olacak” diyorlarmış. Biz de bunu söylüyoruz. Türkiye’nin kaynakları her şeyi tıpkı anda yapacak kadar fazla değil maalesef.
‘Kanal İstanbul’un yapılma bahtı yok’
-Hükümetin ısrarla yapmayı planladığı projelerden birisi de Kanal İstanbul. Sizce bu projenin yapılması gerekli mi?
Kanal İstanbul tam bir rant projesidir. Dünyada örneği olmayan, etraf düşmanı bir projedir. Karayolu, demiryolu ve havayolu trafiğinin olmadığı vakitlerde nakliyecilik gemilerle yapılıyordu. Para ve vakit maliyetlerini düşürmek için denizyollarının kısaltılması gerekiyordu. Bunun için de kanallar yapılıyordu. Örneğin, Panama Kanalı deniz yolunu 12.530 km. kısalttı. Misal biçimde Süveyş Kanalı da 8.200 km. tasarruf sağladı. Kanal İstanbul ne tasarrufu sağlıyor? İstanbul Boğazı’ndan geçen gemi sayısı düşüyor. 300 mt. üzeri gemi geçmiyor. 250-300 mt. ortası geçen gemilerin oranı yüzde 3. İstanbul Boğazı’ndan geçen büyük gemiler kılavuzluk hizmeti alıyorlar.2012 yılından beri LNG gemilerin geçişini yasakladık. Zira Montrö Kontratı bize Boğazlar’ın idaresi konusunda yetki veriyor. Kanal İstanbul Boğazlar’ın idaresi konusunda Türkiye’ye büyük yetkiler veren Montrö Sözleşmesi’nin statüsünü tartışmalı hale getirecektir. Bu da Türkiye’ye farklı bir ziyan verecektir. Montrö Sözleşmesi’ne nazaran Türkiye Boğazlar’dan geçen gemilerden fiyat tahsil edebiliyor. Yıllardan beri yazıyorum ve söylüyorum: Boğazlar’dan geçen gemi fiyatlarını kat be kat artırma hakkımız var. Gerçekten İstanbul Boğazı’ndan geçiş fiyatı Ekim ayında beş kat artacak. Mukaveleye nazaran 22 kat artırma hakkımız var. Bu hakkımızı 1980’den beri kullanmıyoruz. Milyarlarca dolar para kaybettik. Gerçek fiyatı uygulasak hem gelirimiz artacak hem de yüksek fiyat nedeniyle gemi nakliyeciliği diğer modlara kayacak. Böylelikle de Boğazlardan geçen gemi sayısı düşecek. İnsanları korkuttukları gemi kazaları da olmayacak. Daha da değerlisi Türkiye’nin bu kanalı yapacak kaynağı yok. Milletlerarası finans sistemi etrafa ziyan verecek projelere kredi vermiyor. Bu nedenle de kanalın yapılma bahtı bulunmuyor.
‘Atatürk Havalimanı’na pist yapılsaydı yeni havalimanına gerek kalmazdı’
-Yapılması elzem olmayan projelerden birisi de İstanbul Havalimanı. Sizce bu proje yapılmasaydı Türkiye ne kadarlık bir kazanım elde etmiş olurdu?
Kanal İstanbul üzere İstanbul Havalimanı da etrafa ziyan veren bir rant projesidir. Atatürk Havalimanı 2018 yılında dünyanın en hoş üçüncü havalimanı seçildi. Atatürk Havalimanı’na 2.5 milyar dolara ek bir pist yapılsaydı İstanbul’un hava trafiği sorunu çözülmüş olacaktı. Meğer hükümet 10 milyar euro yatırım maliyetine sahip yeni havalimanını yaptı. Havalimanının yapıldığı arazinin yüzde 86’sı göl ve tarım/orman toprağı. Yüzlerce yıllık ağaçları kes, yerine havalimanı yap, sonra gel Atatürk Havalimanı’na millet bahçesi yap. Tam bir kaynak israfı.
-Ulaştırma ve Altyapı Bakanı Adil Karaismailoğlu, İstanbul Havalimanı’nın açılmasından bu yana iktisada 80.7 milyar euroluk katkı yaptığını açıkladı. Bu hakikat mu?
Neye nazaran hesap yaptığını bilmiyorum. Fakat çok değerli tarım ve orman yerlerini kaybettiğimizi biliyorum. Madem proje bu kadar kârlı, havalimanı işletmecisinin her yıl devlete ödemek zorunda olduğu 900 milyon euro fiyatındaki kiraları neden ödeyemiyor. 3 yıllık kira 25 yıllık kontrat müddetinin sonuna atıldı. “Uzun vadede hepimiz öleceğiz” felsefisine inanıyorlar. “O vakte kadar yaşayanlar düşünsün bu derdi” diyorlar galiba.
‘Sayıştay’a çok iş düşecek’
-Sayıştay birçok ihale ve yolsuzluk hakkında rapor hazırlıyor lakin bunların yargıya intikal etmesi mümkün olmuyor. Burada daha fonksiyonel bir sistem nasıl kurulabilir?
Sayıştay denetçilerinin yetkilerini kıymetli ölçüde kısıtladılar. Denetçi raporları rapor okuma komitelerinde gözden geçiriliyor. Komitenin raporlarda beğenmediği kısımlar budanıyor. Ola ki denetçi raporu kuruldan geçti ve kamuoyuna mal oldu. Denetçiyi çabucak daha değersiz kurumlara gönderiyorlar. Denetçilerin de direnme gücü bir yere kadar. Fakat devran döndüğünde Sayıştay’a çok iş düşecek.
-Hükümet ve bürokraside liyakatsiz atamaların ve çoklu maaşların önü nasıl kesilir?
Belirli kurumlarda yapılacak üst seviye atamalarda makul kriterler getirilmelidir. Hayvanat bahçesi müdürleri TÜBİTAK’ta yönetimci olamamalıdır. Merkez Bankası, Rekabet Heyeti, BDDK, SPK ve Kamu İhale Konseyi üzere ünitelerin üyeliklerinin mesleksel tarifleri çok rahat yapılabilir. O vakit da atayanların takdir yetkileri kısıtlanmış olur. Çoklu maaşlar yasal bir düzenlemeyle kısıtlanabilir. Devlet memurluğu varlıklı olma aracı değildir. Devlet memurluğu amatör bir hisle yapılmalıdır.