Eski madeni paraları severim, biriktiririm. Artık olmayan İtalyan liretleri, Yunan drahmileri hoş paralardır. Nümismatik derler; kendi çapında bir kültürdür. Tarih, siyaset, iktisat ve birçok hususta bilgi sahibi olabilirsiniz. Olağan isterseniz…
Geçen gün elime geçti, Türkiye’de enflasyonun tepe yaptığı 1990’lı yıllar ile 2000’lerin başında madeni 100 bin lira, 250 bin lira vardı. Ne tuhaf…
Eski madeni paralar Düşünsenize; şimdinin bir ikinci el araba parasını bozuk para diye cebinizde taşıyorsunuz… İşte paranın kıymetinin nasıl eridiğine bir örnek…
Böyle bir periyoda dönmek istemeyiz lakin 5 ve 10 liralık madeni para ile 500 liralık kağıt paranın basılacağı haberleri okuyoruz.
Gençler bilmez, eskiler de unutmuş olabilir. 1971’den başlayarak 34 yıl süren çift haneli enflasyon oranlarının görüldüğü bir enflasyonist süreç yaşadık ve bunun sonucunda Türk Lirası eridi. 1993’te bir milyon lira, 1999’da 10 milyon lira ve 2001’de 20 milyon lira kağıt para basıldı. Madeni paralar ise 1994’te 10 bin lira, 1995’te 25 bin lira, 1997’de 50 bin lira, 1997’de 50 bin lira ve 2002’de 250 bin lira olarak piyasaya sürüldü.
Bir daire fiyatını gösteren en küçük kağıt paralar TÜRKİYE’DE YILLARA NAZARAN ENFLASYON
(Tüketici fiyatları endeksi, %)
1990 60.6
1991 71.1
1992 67.9
1993 71.4
1994 125.5
1995 76.0
1996 79.8
1997 99.1
1998 69.7
2000 39.0
2001 68.5
2002 29.7
2003 18.4
2004 9.3
2005 7.72
2006 9.65
2007 8.39
2008 10.06
2009 6.53
2010 6.4
2011 10.45
2012 6.16
2013 7.4
2014 8.17
2015 8.81
2016 8.53
2017 11.92
2018 20.3
2019 11.84
2020 14.6
2021 36.08
2022 64.27
ARALIK AYINDA 20 PUAN BİRDEN NASIL DÜŞTÜ?
Enflasyon sahiden düşüyor mu? Artık kimsenin pek inanmadığı TÜİK’in resmi enflasyon oranı Aralık ayında baz tesiriyle 20 puan birden düşerek yüzde 64.27 oldu. Yılı bu oranla kapattık.
Baz tesiri evvelki yılın tıpkı ayının yüksek oranının endeksten çıkıp, son ayın düşük oranının endekse dahil olmasıdır. Evvelki yılın Aralık ayına ilişkin yüzde 13.58 endeksten çıktı ve onun yerine yıllık endekse geçen yılın Aralık ayına ilişkin yüzde 1.18 aylık enflasyon girdi.
Enflasyonu ölçen bir öteki kurum olan ve büyük çoğunluğun daha gerçekçi bulduğu ENAG’a nazaran ise, 2022 enflasyonu yüzde 137.5… İki kurum ortasında iki kattan fazla fark var.
ENAG’a nazaran, tüketici fiyat endeksi Aralık ayında yüzde 5.18 arttı, TÜİK’e nazaran yüzde 1.18…
Dar gelirliyi en çok etkileyen besin enflasyonu 2022’de TÜİK’e nazaran yüzde 78, DİSK-AR’a nazaran, en fakir yüzde 20’lik küme için yüzde 115 oldu.
ZAM YAPANLARDAN TAAHHÜT ALMA DÖNEMİ
Artık yavaştan seçim hazırlıkları başladı; minimum fiyat ile memur ve emekli aylıkları kötü olmayan oranlarda artırıldı. Büyük zincir marketlerden Ocak ayında binlerce esere artırım yapmama taahhüdü alındı. Fırıncılar Federasyonu, Ocak ve Şubat’ta ekmeğe artırım yapmayacağını açıkladı.
Bu biçimde enflasyon düşer mi? Görünen pahalılığın hâlâ devam ettiği… Ucuzcu marketlerde yumurtanın tanesi 3 lira, domatesin kilosu 20 lira, portakal 17, elma 15 lira…
Beyaz peynirin kilosu 180 lira, eti geçti diyecektim, biraz evvel okudum; yumurtaya ve ete yüzde 29 artırım gelmiş. Sigaraya ve alkollü içkiye ise yüzde 22… Dahası var, uzatmayalım.
Piyasada ilaç yok ve fiyatlar ateş pahası… Eczane eczane aradığım sıradan bir göz damlası 110 lira olmuş.
ENFLASYONUN TOPLUMLARA TAHRİBATI…
2022 yalnızca bizde değil tüm dünyada enflasyon yılı oldu. Gelişmiş ve gelişmekte olan tüm ülkeler son 40 yılın en yüksek enflasyonuyla boğuşuyor.
Serbest piyasa kapitalizminin savunucusu, 20. yüzyılın en değerli iktisatçılarından Milton Friedman, enflasyonu hükümetler için kapalı vergilendirme olarak tanımlar ve “Enflasyon, çağdaş toplumlara yönelik en yıkıcı hastalıktır. Enflasyonun tahribatına müsaade vermek kadar bir toplumu içinden ve külliyen yok edecek hiçbir şey yoktur” der.
Geçen yıl bilhassa besin ve güç fiyatları inanılmaz artış gösterdi. 2022’de doğal gaz yüzde 20, petrol fiyatları yüzde 7 yükseldi. Mısır ve soya fasulyesi yüzde 14, şeker yüzde 6, buğday da yüzde 3 yükselişle yılı bitirdi. Birleşmiş Milletler (BM) Besin ve Tarım Örgütü’ne (FAO) nazaran, 2022’de global besin fiyatları, son 9 aylık düşüşe karşın yıllık bazda yüzde 14,3 artışla rekor düzeye yükseldi. Endeks 2022’de, kayıtların başladığı 1990 yılından bu yana en yüksek düzey olan 143,7 puana yükseldi.
SARI YELEKLİLER YİNE SAHNEDE
Fiyat artışlarıyla birlikte çalışanların fiyatları eriyor. Alım gücü düşen, enflasyon kadar fiyat artışı alamayan işçiler sokaklarda…
Son olarak Fransa’da Sarı Yelekliler yine sahneye çıktı. Sarı yelekliler, Cumartesi günü yüksek güç fiyatları, enflasyon ve hükümetin 10 Ocak’ta içeriğini açıklayacağı emeklilik düzenlemesine karşı Paris, Strazburg ve Angers’te şov düzenledi.
Sarı Yelekliler hareketi, Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un bilhassa sosyo-ekonomik siyasetlerine yönelik olarak, 17 Kasım 2018’de Fransa’da başladı ve başta akaryakıt artırımları, makûs ekonomik şartlara reaksiyon göstermeyi sürdürüyor.
Britanya’da da grevler ve şovlar geçen yıldan bu yana sürüyor. Muhafazakâr hükümet, yüzde 10,7 enflasyona rağmen kamu personellerine yüzde 2,2 fiyat artışı verdi. Çalışanlar için ortalama fiyat artışı yüzde 6,6 oldu. Hükümet daha fazla fiyat artışının enflasyonist olacağını açıklarken, sendikalar öfkeli ve yeni aksiyonlar hazırlığında…
2023, GEÇEN YILDAN DAHA SIKINTI OLACAK
Küresel iktisat ve finansal sistem 2023’e kara bulutlar içinde girdi. Büyük bir krize yol açabilecek fırtına her an patlayabilir. Milletlerarası Para Fonu (IMF) Lideri Kristalina Georgieva, geçen hafta CBS kanalına yaptığı açıklamada, bu yıl dünya iktisadının üçte ikisinin sakinlikle karşı karşıya kalacağını ve 2022’den daha sıkıntı bir yıl olacağını söyledi.
Georgieva, Avrupa Birliği’nin üçte ikisinin enflasyonist baskıların yanında sakinlik ile çaba edeceğini, Ukrayna savaşının ve merkez bankalarının faiz artırımlarının neden olacağı sıkı para siyasetinin ekonomiler üzerindeki tesirinin süreceğini tabir etti.
Başta ABD Merkez Bankası (FED) ve Avrupa Merkez Bankası (ECB) olmak üzere, merkez bankalarının enflasyonu aşağı çekmek için yaptıkları faiz artırımları borsalar üzerinde çok değerli olumsuz tesirler yarattı.
Dow Jones endeksi geçen yılı yüzde 8,8 kayıpla bitirirken, S&P 500 endeksinin kaybı 2008’den bu yana en büyüğü olan yüzde 18 oldu. (Borsa İstanbul ise, 2022 yılını yüzde 196 üzere bir performans ile kapattı. Alternatif yatırım aracı kalmaması ve hükümetin pohpohlamasıyla bu kadar yükselen borsamızda bir daha uzun müddet bu türlü bir yıl yaşanmaz.)
Yatırımcıların beğenilen payları; Tesla yüzde 65, Meta (Facebook) yüzde 64, Alphabet (Google) yüzde 40, Intel yüzde 47, Nike yüzde 29, Microsoft yüzde 28, Apple yüzde 25 ziyan ettirdi. Yalnızca petrol devlerinin payları kazandırdı.
BORSALARDA TOPLAM KAYIP 30 TRİLYON DOLAR
Küresel iş dünyasının tesirli gazetesi Financial Times gazetesi 2022 yılında global pay senedi ve tahvillerin toplam kaybının 30 trilyon doları bulduğunu (Wall Street’in kaybı 12 trilyon dolar) ve bu sayının dünya gayrisafi yurtiçi hasılasının (GSYİH) yüzde 30’una eşit olduğunu bildirdi.
Financial Times, ucuz para devrinin artık sona erdiğini, yüksek faiz oranlarının “kayıplara” neden olmasının kaçınılmaz olduğunu, belirsizliğin ve piyasalardaki oynaklığın devam edeceğini belirtti.
Gazete, 2023 beklentilerine ait editoryal yazısında, varlıklardaki çok alımların ve artan temerrüde düşme riskinin piyasaları altüst edebilme potansiyeline sahip olduğunu vurguladı. Gazete, yalnızca gelişmekte olan ülkelerde değil, gelişmiş piyasalarda da faiz oranları arttıkça; temerrüde düşme riskinin giderek arttığını vurguladı.
Böyle bir ortamda, şirketlerin ayakta durmak, mali durumlarını korumak için birinci atacakları adımın, işgücünü azaltmak ya da fiyat artışlarını sınırlamak olduğunu unutmamak gerekir. Güzel bir örnek geçen haftaydı; Amazon 18 bin çalışanını işten çıkaracağını açıkladı.
Fransız BNP Paribas bankasının ABD ekonomisti Carl Riccadonna, teknoloji bölümünde daha fazla işten çıkarma beklediğini, şirketlerin kar marjları azaldıkça fiyatları dondurmak, çalışanları işten çıkarmak üzere yollara başvuracaklarını söylüyor.
2022’DE ENFLASYONDA 50 ÜLKE; DÜNYA ALTINCISI OLDUK
(Tüketici fiyatları endeksi, %, Aralık prestijiyle yıllık)
Zimbabwe 244
Venezüela 156 (Ekim)
Lübnan 142*
Sudan 103 (Ekim)
Arjantin 92.4*
Türkiye 64.27
Sri Lanka 57.2
İran 52.2 (Ağustos)
Gana 50.3*
Surinam 49.4*
Haiti 47.2 (Ekim)
Küba 39.73 (Ekim)
Laos 39.27
Ethiopya 35.1*
Ruanda 33.8*
Sierra Leone 32.98 (Ekim)
Moldova 31.41*
Burundi 26.8*
Ukrayna 26.5*
Malavi 25.8*
Pakistan 24.5
Lethonya 22.9*
Hungary 22.5*
Litvanya 21.8*
Nijerya 21.47*
Kazakistan 20.3
Makedonya 19.5
Mısır 18.7*
Estonya 17.6
Karadağ 17.5*
Türkmenistan 17.5
Bulgaristan 16.9*
Romanya 16.76*
Polonya 16.6
Bosna Hersek 16.3*
Çekya 16.2
Slovakya 15.4*
Angola 15.24*
Sırbistan 15.1*
Kırgızistan 15*
Moğolistan 14.5*
Senegal 14.1*
Azerbaycan 13.8*
Hırvatistan 13.5*
Beyaz Rusya 13.3*
Gambiya 13.24 13.27 (Ekim)
Kolombiya 13.12
Şili 12.8
Gine 12.4 (Temmuz)
Özbekistan 12.3
Not: * işareti olanlar Kasım verisidir, kaynak: www.tradingeconomics.com
GEÇEN HAFTA NE OLDU, BU HAFTA NE OLACAK?
Geçen hafta, petrol fiyatlarındaki yüzde 8’lik sert düşüş en dikkat çeken mevzu oldu. Batı Teksas petrolünün varili Cuma günü 73.8 dolara düştü. Çin ve Hindistan üzere büyük ekonomilerdeki yavaşlamaya dair datalar ile arz bolluğu fiyatları aşağıya çekti.
ABD piyasalarında ise, FED’in agresif mali sıkılaşmayı gevşeteceği beklentisi yükselişe neden oldu. Cuma günü Dow Jones Endeksi 700 puan üst giderken, S&P 500 endeksi de yüzde 2.3 yükseldi. Yılın birinci haftasında Dow Jones pek değişmezken, S&P 500 de yüzde 1.45 artıya geçti.
Avrupa’da da borsalar haftayı artışla kapadı. Almanya’nın DAX endeksi yüzde 1.2 yükseldi. Fransa’da CAC 40 endeksi 11 ayın en yükseğine çıktı. Britanya’da FTSE 100 endeksi rekor bir düzey olan 7.700 puana yaklaştı ve yılın birinci haftasında yüzde 3’ten fazla yükseldi.
Euro bölgesinde Aralık ayı enflasyonu yüzde 9.2’ye düştü.
ABD işgücü piyasasından da beklentilerin üzerinde, olumlu bir bilgi geldi. ABD iktisadı Aralık ayında 223 bin yeni iş yaratırken, 9 ay arka arda yükseliş yaşandı.
Bu haftanın en kıymetli beklentisi, FED Lideri Jerome Powell’ın Riksbank Milletlerarası Sempozyumu’nda yapacağı konuşma ve burada faiz oranları konusundaki vereceği mesaj… Ayrıyeten, ABD’de Aralık ayı enflasyon oranı (Kasım ayı yıllık yüzde 7.1’di) açıklanacak.
Çin, Hindistan, Meksika ve Brezilya’dan da enflasyon verisi bekleniyor. Britanya’nın GSYİH büyüme dataları de izlenecek.