Dünya Zeytin Ağacı Günü, toplumsal medya kutlamalarıyla geçiştirilecek sıradan bir gün değil. Sembolik ağaçta somutlaşan barış, bilgelik, umut üzere yaşama direncimizi arttıran bedellere sarılma, güçlendirme günü aslında. İnsanlık tarihindeki yeri binlerce yıl öncesine uzanan zeytin ağacı, tarih boyunca rahmetin ve ömrün kaynağı olarak görülmüş. Mitolojide yeryüzüne bir armağan diye gönderildiğine inanılan bu uzun ömürlü ağaç, Anadolu’da ‘ölmez ağaç’ ismiyle tanınmış. Zeytin koluysa asırlardan bu yana kültürler ortasında birleştirici bir köprü ve barış sembolü olarak kullanılıyor.
Antik devirde de olimpiyatlarda kazananların zeytin kısmıyla ödüllendirilmesi, gelinlerin başına zeytin kısmından taç takması bir gelenekti. ‘Kutsal ağaç’ kabul edilen zeytinin tarımının yalnızca düzgün ve dürüst beşerler tarafından yapılmasına müsaade veriliyordu. Zeytin ağacına ziyan verenler, mevtle cezalandırılıyordu. Antikçağ ozanlarının ve tarihçilerinin de yazılarında ve destanlarında zeytin ağacını onurlandırdıkları biliniyor.
Bu toprakların eski sahibi
Homeros “Bir gün Ege kıyılarında gezerken yorulup ulu bir zeytin ağacının gölgesine oturdum. Kadim uygarlıklara hayat veren bu görkemli ağaç, kulağıma şöyle fısıldadı: ‘Herkese aidim ve kimseye ilişkin değilim. Sen gelmeden evvel buradaydım ve sen gittikten sonra da burada olacağım.’ O gün bu ağacın asırlardan süzülen gücünü bir kere daha anladım” kelamlarıyla zeytin ağacını taçlandırıyor. Zeytinin esaslı tarihinin peşi sıra Ege’nin zeytin bahçesi Urla’ya düşürüyorum yolumu. Urla İskelesi’nin şahsî tarihimde manalı bir yeri ver. Ege Üniversitesi İrtibat Fakültesi’nde okuduğum yıllarda her fırsatta bu dünya hoşu yere uğrar, zeytin ağaçları ortasında gezinirdim.
Bir Tanju Okan müziği mırıldanarak dalga seslerine dalıp giderdim. Bu yüzden anılarımı sinematografik imajlarla zenginleştiren Urla’ya her ziyaretimde heyecanlanır, gezmeye doyamam. Necati Cumalı’nın müze-evini ziyaret etmek, Karantina Adası’na gerçek Theodoros Angelopulos sinemaları tadında yürüyüş yapmak, iskele civarındaki bir kıyı kahvesinde çayımı yudumlamak benim için kıymet biçilmez. Urla’ya son gidişimde zeytinin tarihine dair çok kıymetli ipuçları barındıran Klazomenai’ye uğramayı ihmal etmedim. İnsanlık tarihinde bu kadar değerli bir yer tutan zeytinin arkeolojisi de var elbette. Yapılan araştırmalar, günümüzden yaklaşık 1 milyon yıl evvel Akdeniz’de yabani zeytin ağacının bulunduğuna işaret ediyor. Ancak bu ağaçlar lakin MÖ 5.000’lerde ıslah edilmiş. Bu iş için birinci adım Filistin’de atılmış. Sonra Kıbrıs, Girit ve Anadolu’ya yayılmış.
‘Kutsal’ zeytinin tarımını yeterli beşerler yapardı.
Zeytinin görkemli tarihine tanıklık etmek için çok uzaklara gitmenize gerek yok. Zira Urla’daki Klazomenai Antik Kenti, 2 bin 500 küsur yıllık zeytinyağı işliğiyle bu alanda epeyce farklı ipuçları sunuyor. Klazomenai’deki zeytinyağı işliği, Akdeniz’de yabani zeytin ağacının ıslah edilip kültür meyvesine dönüştürülmesine ve yağ üretiminde kullanılmasına değerli katkıda bulunmuş. Kuruluşu MÖ 6’ncı yüzyıla uzanan bu primitif üretim tesisi, Anadolu’da bütün altyapı ögeleriyle ortaya çıkarılmış en eski örnek. Klazomenai Antik Kenti’nin ehemmiyeti, zeytinyağının binlerce yıl evvelki üretim tekniklerini günümüze taşımasından geliyor. Bu atölye, iki ana üretim evresini gözler önüne seriyor… Burada yapılan hafriyatlarda düşük kapasiteli üretim yapılan birinci evreye dair zeytinyağını ayrıştırmaya yarayan toprak kaplar, zeytini ezmekte kullanılan el havanları ve öğütme taşları bulunmuş. Klazomenai’yi gezerken bunların hane içi yağ gereksinimini karşılayan taşınabilir kolay aletler olduğunu öğreniyorum. İkinci evredeyse üretim artmış ve ihracat ön plana çıkmış.
12 İon kentinden biri
Klazomenai’de ortaya çıkarılan büyük çaplı üretime yönelik aletler ve düzenekler bu gelişimi kanıtlıyor. Kayaya oyulmuş, farklı fonksiyonlara sahip 15 çukurdan oluşan işlik bunlardan biri. Klazomenai’ye mahsus jenerasyon bezemeli amforalar, zeytinyağı ve şarabın depolanmasında ve taşınmasında kullanmış. Bu da kentin dış ticaretinin gelişmiş olduğunun bir ispatı. Klazomenai yalnızca zeytinyağı işleğinden ibaret değil doğal ki… 12 İon kentinden biri olan Klazomenai’nin bir kısmı, günümüzde bir hastanenin bulunduğu Karantina Adası üzerinde. Kent, bu adanın karşısındaki Limantepe’den batıdaki Ayyıldız ve Cankurtaran dorukları eteklerine kadar yayılıyor. Klazomenai, tarihte öteki İon kentleriyle birlikte Nil Deltası’nda Naukratis isimli bir ticaret merkezinin kuruluşuna, ayrıyeten Milet Antik Kenti ile birlikte Karadeniz kıyılarına yayılan ticaret kolonilerinin kuruluşuna katılmıştı. Prof. Dr. Yaşar Ersoy’un hafriyat başkanlığını yürüttüğü antik kentte çalışmalar, 1981 yılından beri sürdürülüyor. Antik kentte bu yılki hafriyatlarda doğu tarafında bir kent kapısı bulunmuştu. Geçmişe ışık tutan zeytin arkeolojisi hakkında bize enteresan bilgiler veren Klazomenai’den ayrılırken ölmez ağaca teşekkür ediyorum bir kere daha.