Dünyaca ünlü Hollandalı ressam Vincent van Gogh, 10 yıl içinde 36 adet otoportre resmetti. Bir diğer Hollandalı ressam Johannes Vermeer’dan günümüze kalan toplam eser sayısının aşağı üst bu kadar olduğunu düşündüğümüzde, van Gogh’un otoportrelerinin sayısının büyüklüğü daha uygun anlaşılıyor.
Üstelik bu otoportrelere bir yenisi eklendi. Daha doğrusu eklenecek üzere görünüyor…
İskoçya Ulusal Galerileri’nden konservatörler, geçtiğimiz hafta van Gogh’un öteki bir tablosunun altında kendi kendini resmettiği bir çizim bulduklarını açıkladı. Fakat bu otoportre şimdilik bir karton ve yapıştırıcı katmanının arkasında saklanıyor.
Bu değerli keşif Edinburgh Müzesi tarafından yapılan açıklamayla duyuruldu. Müzenin konservatörleri van Gogh’un 1885 yılında tamamladığı “Köylü Bayan Başı” isimli tablosunu röntgen altında incelediklerinde şaşırtan bir manzarayla karşı karşıya kaldı. Tablonun öteki yüzünde van Gogh’a çok benzeyen bir kişinin kartonla kaplanmış yüzü yer alıyordu.
Kaplamayı yapan muhtemelen van Gogh’un erkek kardeşi Theo’nun eşi Johanna van Gogh-Bonger’di. Çünkü van Gogh-Bonger bu tabloyu 1905 yılında Amsterdam’da düzenlenen kıymetli bir standa gönderen kişiydi.
Tabloyu daha sonra Evelyn Fleming satın aldı. Galli ressam sevgilisi Augustus John’un tavsiyesiyle hareket eden Fleming, bir tablo fiyatına iki van Gogh yapıtı satın aldığından alışılmış ki habersizdi. (Evelyn Fleming’in oğlu Ian Fleming’in James Bond karakterinin yaratıcısı olması da farklı bir ayrıntı.)
Tablonun ardındaki kartonda çeşitli galerilerin etiketleri var
SORU İŞARETLERİYLE DOLU BİR HAYAT
Henüz 37 yaşındayken hayata gözlerini yuman Van Gogh’un ömrü hepsi birbirinden büyüleyici ayrıntılarla dolu. Dahası kendisi hakkında 100 yılı aşkın vakittir yapılan binlerce bilimsel ve arşivsel çalışma olmasına karşın, birçok bahis hala gizemini koruyor.
Örneğin, mevti geçmişte intihar kabul edilse de son devirde yayımlanan biyografiler bir cinayete kurban gittiğini öne sürüyor. Bir akıl hastalığı olduğu söyleniyor lakin bu hastalığın ne olduğu net değil. Hastalığını tedavi etmek için hangi ilaçları alıyordu, bu ilaçlar sıhhatine ve sanatına nasıl tesir etti bilinmiyor. Kulağının bir kesimini kesip Arles’li bir fahişeye vermesinin arkasındaki sebebin ne olduğu da belirli değil.
“Köylü Bayan Başı” tablosundan van Gogh’un otoportresinin çıkması da bu soru işaretlerini ve daha nicelerini gündeme getirdi.
Örneğin van Gogh’un otoportresi neden kartonla kapatılmıştı? Van Gogh-Bonger o fotoğrafta görmememiz gereken bir şeyler olduğuna mı inanıyordu? Yoksa van Gogh’un çalışmasını bitmemiş kabul ettiğini ve sergilenmeye layık olmadığını düşündüğünü biliyor olabilir miydi? (Nihayetinde mesleği boyunca bütün dünya van Gogh’a fırçasından çıkan hiçbir şeyin sergilemeye layık olmadığını söyleyip durmuştu.)
YÜZLERCE TABLO ELLERİNDE KALDI
Van Gogh-Bonger’in eşi Theo, bir sanat simsarı olmanın yanı sıra ağabeyinin finansal ve ruhsal olarak çökmesini önleyen en kıymetli desteğiydi. Theo, Vincent’ten 6 ay sonra hayatını kaybetti.
Hem eşiyle hem de eşinin ağabeyiyle çok kısa bir müddet evvel tanışmış olan van Gogh-Bonger, Theo’nun vefatının akabinde kucağında küçücük bir bebek, elinde de yüzlerce satılmamış van Gogh tablosuyla kalakaldı. (Theo ve Johanna, van Gogh’un vefatından 6 ay evvel doğan bebeğe Vincent ismini vermişti.)
The Arka Newspaper muharriri ve van Gogh uzmanı Martin Bailey’e nazaran, van Gogh-Bonger “Köylü Bayan Başı” tablosunun art tarafını (ve münasebetiyle otoportreyi) tabloyu çerçeveletip Amsterdam’a göndermeden önce sağlamlaştırmak maksadıyla kapladı.
Patates Yiyenler
VAN GOGH İÇİN KIYMETLİ BİR ESER ÇÜNKÜ…
Gordina de Groot’un hayli kararlı bir biçimde resmedildiği “Köylü Bayan Başı” tablosu 1900’lerin başlarında, van Gogh’un otoportresine kıyasla daha değerli bir eser kabul ediliyordu. Çünkü bu tablo van Gogh’un o güne kadarki en kıymetli başarısı kabul edilen “Patates Yiyenler” isimli yapıtının bir uzantısıydı.
Van Gogh, “Köylü Bayan Başı”nı, 1885 yılında, ebeveyninin kısa bir müddet evvel yerleşmiş olduğu Neunen kasabasında tamamladı.
Aslına bakılırsa van Gogh, 1883 sonlarında Nuenen’e vardığında, ailesiyle alakaları epey sıkıntılıydı. Lakin kasabanın görüntülerine, lokal halkına ve bu insanların yaşadığı zorluklarla dolu hayatlara âşık olan van Gogh, kalmaya karar verdi.
Van Gogh o günlerde Emile Zola’nın kırsalda yaşayan alt sınıfı anlattığı ünlü romanı Germinal’i okuyor ve kahramanı Jean-François Millet’nin tarlalarda çalışan emekçileri yansıttığı tablolarını aklından çıkaramıyordu.
Mart 1885’te babası geçirdiği ani bir kalp krizi sonucu hayatını kaybetti. Bu mevtten sonra dahi van Gogh, Nuenen’de yaşamayı sürdürdü. Bilhassa bir aileyle, yani de Groot’larla ortası çok güzeldi.
Mayıs başlarında kardeşi Theo’ya gönderdiği bir mektupta, “Bu akşam konutlarına gittiğimde, aileyi lamba ışığı yerine küçük bir pencereden gelen aydınlıkta yemek yerken buldum. Ah, büyüleyici denecek kadar güzeldi” diyordu.
Masadaki iki bayanı “neredeyse koyu yeşil sabun rengindeydiler” diye nitelendiren van Gogh, bayanların fotoğraflarını yapmak istemişti. O bayanlardan biri genç Gordina de Groot’tu. Van Gogh’un çeşitli tablolarına modellik yapan Gordina ilerleyen periyotta gebe kaldığında kasabanın din adamı, van Gogh’u bebeğin babası olmakla suçlamıştı.
NUENEN’DE HUZURU KAÇTI ANTWERP’E TAŞINDI
Van Gogh bu suçlamayı reddetti ve Gordina’nın bebeğin babasının kimliğini kendisiyle paylaştığını belirtti. Bu kişinin din adamının cemaatinden biri olduğunu söylüyordu. Din adamı ise bir yandan mahallî halkı van Gogh’a modellik yapmamaları konusunda telkinlerde bulunuyor, başka yandan da ressama “kendi düzeyinin altındaki bireylerle fazla samimi olmaması” istikametinde uyarıyordu.
Van Gogh’un stüdyosu ile din görevlisinin meskenleri birbirine çok yakın olduğundan tansiyon düşecek üzere değildi. Bu durum nihayet Kasım 1885’te van Gogh’un Nuenen’den ayrılması ve evvel Antwerp’e oradan da 1886 başlarında Paris’e taşınmasıyla sonuçlandı.
Belli ki Nuenen’den ayrılırken Gordina de Groot’un portresini de yanına almıştı. Uzmanlara nazaran, van Gogh iki yıl sonra Paris’te yaşadığı periyotta tuvalin art tarafını kendi otoportresini resmetmek için kullandı ve bu eser aşağı üst 135 yıl sonra röntgen teknolojisi sayesinde keşfedildi.
Van Gogh’un otoportrelerinden birkaçı
OTOPORTRELERİYLE OLGUNLAŞTI
Aslına bakılırsa van Gogh Paris’te ve daha sona Fransa’nın güneyinde bulunan Arles’de yaşadığı yıllarda 20 kadar otoportre resmetti. Zira model tutmak kıymetli bir işti; kendi yüzünü ise bir kuruş harcamadan resmedebiliyordu. Üstelik öbür modelleri kullanarak yapamayacağı denemeleri yapma bahtı da bulunuyordu.
Ne var ki van Gogh’un gelişmekte olan ressam kimliğine duyduğu hayranlık da ortadaydı. Kimi kaynaklara nazaran bu otoportreler van Gogh’un kendine olan inancını artırmaya yarıyordu. O denli olmasa bile, seçmiş olduğu tuhaf (ve o noktaya kadar başarısız) hayat biçimiyle ilgili merakını söz ettiği açıktı. Denemelerinin kimileri güzel gidiyordu fakat kimileri net fiyaskoyla sonuçlanıyordu.
Van Gogh’un bir kısmı Amsterdam’daki Van Gogh Müzesi’nde bulunan çeşitli otoportrelerinden de röntgen altında öteki tablolar çıktı. Bunlardan birinde ressam yarı çıplakken başkasında çıplak ve ayaktaydı.
“GORDINA EVLENDİ Mİ?”
Bütün bu çalışmalar bir ortada düşünüldüğünde, van Gogh’un tuval bulmakta zorlandığı, tahminen de evvelce yaptığı fotoğrafları müdafaayı pek önemsemediği sonucu çıkıyor. “Köylü Bayan Başı” tablosunda ise Gordina’nın fotoğrafının üzerini boyamak yerine kendini art tarafa resmetmiş olması enteresan bir farklılık. Bu durum, “Acaba ortalarındaki münasebetin bilmediğimiz yanları da mı vardı?” sorusunu sorduruyor.
Ekim 1887’de yani (eğer tablonun üzerindeki tarih doğruysa) yeni keşfedilen otoportresini yaptıktan kısa bir müddet sonra kız kardeşi Willemien’e yazdığı mektupta van Gogh, de Groot ailesini de soruyordu.
Gordina’nın hamileliğine göndermeyle, “O iş ne oldu?” diyor ve ekliyordu: “Sien [Gordina] kuzeniyle evlendi mi? Çocuğu hayatta mı?”
Bu sorunun yanıtı ‘evet’ti. Bir erkek olan bebek 20 Ekim 1885’te dünyaya gelmişti. Gordina o esnada hala bekârdı. (Van Gogh’un mektubunda Gordina’nın kuzenini sormasının sebebi ise muhtemelen bu adamın bebeğe soyadını verme mümkünlüğü en güçlü kişi olmasıydı.)
Köylü Bayan Başı, Gordina de Groot’u yansıtıyor
BU HALDE YAPILMIŞ ÖTEKİ TABLOLAR DA VAR
Diğer yandan, anlaşılan o ki tuvallerin art taraflarını da kullanmak, van Gogh için o kadar da sıra dışı bir durum değildi. Bailey’nin aktardığına nazaran, Nuenen’de tamamladığı üç tablo için de tıpkı şey geçerliydi. Bunlar 1929 yılında Hollandalı konservatör Jan Cornelius Traas’ın tabloların gerilerindeki kartonları sökmesinin akabinde ortaya çıktı.
Bailey ayrıyeten “‘Köylü Bayan Başı’nın gerisinde da bir şeyler bâtın olabileceği kuşkusu uzun vakittir gündemdeydi” tabirleriyle, bu son keşfin aslında o kadar da büyük bir sürpriz olmayabileceğini vurguladı.
Tabii bunlar spekülasyon da olabilir. Üstelik sürpriz olsun olmasın, çok vakitten sonra yeni bir van Gogh otoportresiyle karşılaşmak her formda heyecan verici.