O dünyanın en yalnız ağacı… Yeni Zelanda’nın 700 kilometre güneyinde insan eli değmemiş bir adada yaşıyor.
Uzaktan bakanlar için rastgele bir ayırıcı özelliği yok. Çalıya emsal bir yapısı, koyu yeşil yaprakları, kuvvetli bir gövdesi var.
Antarktika’nın kuzeyinde subantarktik ismi verilen bölgede bulunan Campbell Adası’nın ortasında yer alan 9 metre uzunluğundaki bu ağaçla, Auckland Adaları’nda yaşayan en yakın komşusu ortasında tam 222 kilometre ara var. Yakınlarda otsu bitki çok fakat ağaç yok. Hatta adada öteki hiç ağaç yok.
Çamgiller familyasına ilişkin Sitka ladini tipi bir ağaç bu. Aşağı üst 100 yaşında ve Guinness Rekorlar Kitabı’na nazaran “dünyanın en uzaktaki ağacı”. (Bununla birlikte kitapta neyin ağaç olup neyin olmadığına dair üniversal olarak kabul edilmiş bir tarif olmadığı da vurgulanıyor.)
Ancak teknik olarak bu ağacın burada olmaması gerekiyor. Doğal hayat alanı sözün gerçek manasıyla dünyanın öbür ucu olan bu ağaç, iklim değişikliği araştırmaları yürüten bilim insanları için çok kıymetli ilerleme kapıları aralıyor.
Nasıl mı? Çabucak anlatalım…
Latince ismi Picea sitchensis olan Sitka ladini uzunluğu 100 metreye, ömrü ise 700 yıla kadar uzayabilen kozalaklı, iğne yapraklı bir ağaç. İsmini Alaska’daki bir yerleşim yeri olan Sitka’dan alan bu ağacın doğal hayat alanı ABD ve Kanada’nın batı kıyıları. Sitka ladini Danimarka, Norveç, İzlanda üzere Avrupa ülkeleri ile Yeni Zelanda’da da mobilya ve enstrüman üretiminde hammadde olarak kullanılıyor.
İLK OLARAK HAYATTA KALMA BAŞARISIYLA DİKKAT ÇEKTİ
Aslına bakılırsa dünyanın en yalnız ağacı bilim insanlarının gündemine yeni girmiş değil. Hayatta kalma maharetleri sayesinde uzun vakittir dikkat çekiyor.
Ancak iklim bilimci Dr. Jocelyn Turnbull’un bu ağaçla ilgilenmesinin sebebi bu değil.
Yeni Zelanda Jeoloji ve Nükleer Bilimler Enstitüsü’nde (GNS Science New Zealand) radyokarbon çalışmaları kısmının lideri olan Turnbull, Antarktik Bilim Platformu kapsamında değerli bir araştırma yürütüyor.
Antarktik Bilim Platformu, Antarktika’nın global sistemdeki kıymetini daha uygun anlamayı amaçlayan devlet dayanaklı bir araştırma projesi.
Turnbull ve takımının yaptıkları şey, radyokarbon ölçümlerinden faydalanarak, Güney Okyanusu üzerindeki fosil yakıt kaynaklı karbondioksit salınımının kaynağını bulmak ve bölgenin karbon yutağı rolünü anlamaya çalışmak.
Avustralya’da yayın yapan ABC kanalına ve The Guardian gazetesine açıklamalarda bulunan Turnbull, batıdan gelen rüzgarlara açık olması ve rüzgârın suratını kesecek rastgele bir kara kesimi bulunmaması nedeniyle, Güney Okyanusu’nun karbondioksit alışverişini tahlil etmek için çok kıymetli bir yer olduğunu belirtti ve şöyle devam etti:
“Bu rüzgârlı hava okyanus suyundaki çok büyük hacimli hareketleri beraberinde getiriyor. Derinlerdeki suyun yüzeye çıkmasını ve karışmasını sağlıyor. Bu sayede okyanusun bu kısmı bu kadar dinamik olmayan başka kısımlarına kıyasla daha fazla karbon emebiliyor.”
Adada yaşayan insan olmadığından deniz aslanları rahat rahat dolanabiliyor
KARBONU EMMEYE DAHA NE KADAR DEVAM EDECEK?
Bilim beşerlerine nazaran, Sanayi İhtilali’nden bu yana atmosfere saldığımız karbondioksitin aşağı üst yüzde 10’u Güney Okyanusu tarafından emiliyor. Lakin Turnbull’a nazaran, okyanusun karbondioksiti emme kapasitesi değişiyor olabilir. Aslında bu da kelam konusu araştırmanın gerçekleştirilme sebebi.
Turnbull bu yola çıkma emellerini, “Gerçekten anlamak istiyoruz. Zira bu durum bizi gelecekte nelerin beklediğini anlatıyor” kelamlarıyla özetledi.
Bu noktada grubun sorduğu iki değerli soru var: Birincisi, karbon yutakları “dolarsa” global ısınma suratında çok büyük bir artış yaşanır mı? İkincisi de bu yutakların nasıl çalıştığını anlarsak, daha fazla atmosferden daha fazla karbonu arıtıp global ısınmayı yavaşlatabilir miyiz?
Atmosferdeki karbondioksiti yutarak depolayan doğal yahut insan imali sistemlere bilim insanları karbon yutağı ismini veriyor. Hepimizin bildiği en yaygın yutak tipi ormanlar. Ormanların yanı sıra toprak, turbalıklar, permafrost (sürekli donmuş) toprak katmanları, okyanus suları ve okyanusların
YALNIZ AĞAÇ TAM DA BU NOKTADA DEVREYE GİRİYOR
“Tamam fakat dünyanın en yalnız ağacının okyanusların karbondioksit kapasitesiyle ne alakası var?” diye sorduğunuzu duyar üzereyiz.
Şöyle ki okyanusun karbondioksit emme kapasitesinde bir değişiklik olup olmadığını anlayabilmek için, Turnbull ve grubunun Güney Okyanusu etrafındaki atmosferdeki radyokarbon ve karbondioksit ölçümlerinin geçmişini ve bugününü kıyaslamaları gerekiyor.
Ama bu çok güç bir durum çünkü Turnbull’un deyişiyle, “30 yıl evvel Güney Okyanusu’ndan örnek toplamıyorduk. Bugün vakitte geri gidip 30 yıl evvelki havadan örnekler alma üzere bir bahtımız da yok.”
Ancak ağaçlar gövdelerindeki yaş halkalarında bu kayıtları saklıyor.
Turnbull, yaş halkalarının ehemmiyetini, “Bitkiler fotosentez yaptıklarında havadaki karbondioksiti emip yapılarını büyütmekte kullanırlar. Böylelikle havadaki karbon ağaçların halkalarına yerleşir Her yıl gözle görülebilir farklılıkta bir halka oluşur. Bu halkaları kesip içlerindeki radyokarbonu ölçebilirsiniz. Bu sayede geçmişe dönüp Güney Okyanusu’nda ne olup bittiğini ve nelerin değiştiğini anlayabiliriz” kelamlarıyla anlattı.
EN UZAKTAKİ AĞAÇ OLDUĞU İÇİN O SEÇİLDİ
Peki lakin neden bu ağaç?
Trunbull, en gerçek ve sağlam ölçümleri yapabilmek için, Güney Okyanusu’nun mümkün olan en uzak noktasına gitmeleri gerektiğini belirterek, “Dünya haritasına baktığınızda o bölgede çok fazla kara modülü olmadığını görebilirsiniz” dedi. Takımın bulabildiği en uzaktaki ağaç ise 52 derece güney paralelinde bulunan Campbell Adası’ndaki Sitka ladiniydi.
Bir öteki deyişle coğrafyanın fazla ağaçlık olmaması nedeniyle Turnbull ve grubu Sitka ladininden faydalanmak zorundaydı. Turnbull ağaç için, “Bölgedeki her şeyden daha süratli büyüyor. Halkaları daha büyük ve birbirinden ayırıp kayıtları izlemek daha kolay” dedi.
Bir el matkabı kullanan Turnbull, ağacın merkezinden 5 milimetre çapındaki bir parçayı numune olarak aldı lakin sonuçlar şimdi yayımlanmış değil.
ADAYA EL DEĞMEDİĞİNDEN AĞAÇ YAŞAYABİLİYOR
Turnbull’un araştırmasının yıldızı olan Sitka ladininin tam yaşı muhakkak değil. Lakin ağacın Campbell Adası’na 1907 yılı civarında, periyodun Yeni Zelanda genel valisi olan Lord Ranfurly tarafından dikildiğine inanılıyor.
Bu nedenle vakit zaman “Ranfurly ağacı” olarak anılan ladinin bu kadar vakittir hayatta kalabilmesi, birçok kişi tarafından adanın “el değmemiş” doğasıyla açıklanıyor.
Turnbull da bu noktaya vurgu yaparak, “Adada dolaşırken penguenler ayaklarınıza dolanıyor. Albatroslar başınızın üzerinden uçup sizi izliyor. Dünyanın başka yerlerine kıyasla buranın el değmemiş olduğunu söyleyebiliriz” dedi.
BAŞKA “YALNIZ” AĞAÇLAR DA VAR(DI)
Sitka ladininden evvel “dünyanın en yalnız ağacı” unvanı Tenere Ağacı’na aitti.
Bu ağaç Sahra Çölü’nün Nijer sonları içinde kalan kısmında 400 kilometrelik alanda tek başına yaşıyordu. Tipi akasya olan Tenere Ağacı çölde yolunu bulmak isteyenler için değerli bir kilometre taşı ve çöl ikliminde hayatta kalabilmesiyle direncin sembolüydü.
Ancak 1973 yılında eski bir kervan rotasını takip eden Libyalı bir kamyon sürücüsünün çarpması Tenere ağacının yerinden devrilip ölmesine neden oldu.
Tenere Ağacı şu an Nijer Ulusal Müzesi’nde sergileniyor.
Turnbull adayı “küresel bir hazine” olarak nitelendiriyor
İŞGALCİ CİNS OLARAK GÖRENLER DE VAR
Sitka ladinine geri dönersek… Bazı bilim insanları doğal ortamından bu kadar uzakta yaşayan bu ağacı bir “işgalci tür” olarak görüyor ve Campbell Adası’nda işi olmadığını savunuyor.
Botanikçiler ve bilim insanları, ağacın akıbetine dair ateşli tartışmalar yürütedursun, Turnbull ağacın yararlarının kendi araştırmalarının çok ötesinde olduğunu belirtti.
Ağacın bir asırdır kendisi üzere yalnızlara yarenlik ettiğini söz eden Turnbull, “İskoçya’dan kaçan bir prenses, balina avcıları, denizciler, araştırma kafileleri, deniz kazası geçirmiş bireyler daima ona sığındı. Bu adada yaşayan araştırma kafilelerinin Sitka ladininin doruğundan biraz kesip Noel ağacı yaptığını bile duymuştum” sözlerini kullandı.
Campbell Adası’ndaki Sitka ladininin ve gövdesindeki yaş halkalarının kullanıldığı birinci bilimsel araştırma bu değil. 2018 yılında tekrar bu ağacı kullanan bilim insanları “İnsan Çağı” da denen ve insan faaliyetlerinin dünyaya geri döndürülmez hasarlar vermeye başladığı periyot olarak tanımlanan Antroposen Devri’nin 1965 yılında başladığını da tespit etmişti. 1965 yerin üzerindeki atom bombası testlerinin yasaklandığı yıl olarak biliniyor. Ağacın halkaları bu testlerin yasaklanmasından evvel kaydedilen radyokarbon ölçüsünde doruğa ulaşıldığına işaret ediliyor. Bu epeyce kıymetli bir bulgu çünkü testlerin yapıldığı noktalarla Campbell Adası ortasındaki ara, bombaların tesirinin dünyanın her yerine uzandığını gösteriyor. 1960’ların geneline baktığımızda da hem hippi kültürünün tesiriyle çağdaş çevreciliğin süratle yaygınlaştığı, hem de globalleşmenin ve endüstriyelleşmenin hızlandığı, ekonomik büyümenin nüfus patlamasını beraberinde getirdiği ve insanların etrafa verdiği tesirlerin ziyadesiyle arttığı bir devir görüyoruz. Bu periyot “Büyük Hızlanma” olarak da isimlendiriliyor.