Dünya’nın en büyük yanardağı olan Mauna Loa, geçtiğimiz hafta sonu harekete geçti. Hawaii takımadalarının birebir ismi taşıyan en büyük üyesinin merkezinde bulunan Mauna Loa, uzun yıllardan sonra birinci sefer lav püskürtmeye başladı.
Püsküren lavlar volkanın ağzından 60 metre üste kadar ulaşırken, adanın semalarını da tansiyon sinemalarında görmeye alıştığımız bir kırmızılık kapladı.
Bu hareketliliğin ne vakit sona ereceğini ya da ne üzere bir hasara yol açacağını kimse bilmiyor. Lakin uzmanlara nazaran yaşı 700 binin üzerinde olan bu yanardağla (ve benzerleriyle) ilgili bilinmesi gereken birçok ayrıntı var. İşte 9 soru 9 karşılıkla Mauna Loa volkanı hakkında merak edilenler…
1) YANARDAĞLARIN PÜSKÜRMESİNİN SEBEBİ NE?
Volkanik püskürme dediğimiz şey aslında yerkürenin kabuğunun altındaki ısının ve basıncın hür kalma yollarından biri. Kimi durumlarda magmanın tektonik plakaların sonları ortasında yükselmesi püskürmeyle sonuçlanıyor. Bunu en çok Pasifik’te sık sık zelzele ve volkan patlaması yaşanan “Ateş Çemberi” bölgesinde görüyoruz.
Mauna Loa ve Hawaii’nin öbür yanardağları kelam konusu olduğunda ise püskürmeler, bilim insanlarının “sıcak nokta” ismini verdiği oluşumların sonucu. Sıcak noktalar Dünya’nın kabuğunun çok ısındığı ve katı haldeki kayalara kıyasla yoğunluğu çok daha düşük olan erimiş haldeki kayaların yüzeye çıktığı bölgeler olarak tanımlanıyor.
2) MAUNA LOA HANGİ ÇEŞİT YANARDAĞLARDAN?
Mauna Loa, kalkan volkanı diye bilinen cinslerden. Tekraren yaşanan sıvı lav akışları sonucu oluşan bu cins yanardağların eteğiyle tepesi ortasındaki eğim düşük oluyor. Bu kategorideki yanardağların yüzeye yayılmış hali bir kalkanı andırıyor. Kalkan volkanlara Türkiye’den de Karacadağ’ı örnek gösterebiliriz.
Diğer yandan bir de kompozit ya da katmanlı volkan olarak kategorize edilen yanardağlar da var. Japonya’daki Fuji Dağı yahut ülkemizden Ağrı ile Nemrut dağları birer kompozit volkan örneği. Bunlar daha klasik volkan tipindeki dağlar. Lavların, volkanik küllerin ve korların yıllar boyunca üst üste birikmesiyle oluşan bu dağların yamaçları sarp ve yüksek oluyor.
3) MAUNA LOA’NIN PÜSKÜRMESİ NE ÜZERE TEHLİKELER YARATIYOR?
Volkan uzmanlarına nazaran, şimdilik rastgele bir olumsuzluk yaşanmamış olsa da Mauna Loa’nın hareketliliği tehlikeli olma potansiyeline sahip.
En başta lav riski kelam konusu. Erimiş kayalar akış tarafına nazaran, meskenleri tarım yerlerini hatta büyük yerleşim yerlerini tehdit edebiliyor. Lakin şu ana kadar rastgele bir tahliye kararı alınmadı.
Bir öteki tehlike ögesi ise volkanik gazlar. Lavlarla birlikte püsküren kükürtdioksit ve öbür yanardağ gazları, güneş ışığı altında su buharı, oksijen ve tozla birleşerek volkanik sis oluşturuyor. Bu gazların en ağır olduğu yerler dağın kraterinin ve yüzeydeki açılmaların etrafı. Lakin sisin adanın öbür yerlerine hatta Hawaii eyaletinin öteki adalarına da yayılması kelam konusu.
Volkanik sis sağlıklı bireylerde göz yanması, baş ağrısı, boğaz ağrısı üzere rahatsızlıklar yaratabiliyor. Bu nedenle sıhhat kurumlarının yetkilileri vatandaşlara açık havada spor yapmaktan ve derin teneffüs gerektiren başka faaliyetlerden kaçınma tavsiyesinde bulunuyor.
Sıcak lavların bir çatlaktan dışarı çıkıp ansızın soğumasıyla oluşan cam parçacıkları da kaygı yaratabiliyor. Bu parçacıklara Hawaii’nin yanardağ tanrıçasına atıfla “Pele’nin saçları” ya da “Pele’nin gözyaşları” deniyor.
Hawaii Üniversitesi Yer Bilimleri Kısmı’ndan Aaron Pietruszka, bu parçacıkların püskürme noktalarının en fazla 3 kilometre uzağına yayılabileceğini ve birden fazla kişinin bu tehlikeyi hissetmeyeceğini söyledi.
The Guardian’a konuşan Pietruszka, “Gerçekten saç tutamlarına benziyorlar. Zira sıvı lavlar rüzgarın tesiriyle uzayıp inceliyor” dedi.
Uzunluğu birkaç milimetreden 10 santimetreye kadar çıkabilen cam modüllerinin epey keskin olduğunu da hatırlatan Pietruska, “Elinizi bunların içine sokarsanız keser” diye konuştu.
4) EN RİSKLİ BÖLGELER NERELERİ?
Özellikle püsküren lavların dağın sağ yamacından akması halinde Mauna Loa değerli bir tehdit oluşturabilir. Zira dağın bu yamacı lavların birkaç saat içinde nüfusun ağır olduğu bölgelere ulaşmasına yetecek kadar dik.
Neyse ki şimdilik lavlar yanardağın kuzey-doğu tarafından akıyor. Bu yamaç batıya kıyasla çok daha kademeli. Bu da yakınlarda yaşayan şahısları ani bir tehlikeden koruyor.
Eğer Mauna Loa’nın hareketliliği uzun müddet devam ederse ve lav hacmi daha da artarsa, kuzey-doğu yamaçtaki püskürmeler de tehlikeli olabilir. Hawaii Yanardağ Gözlemevi’nin yöneticisi bilim insanı Ken Hon, ağırlaşma halinde lavların aşağı üst bir hafta içinde Hawaii Adası’nın doğu tarafında bulunan ve kalabalık bir yerleşim alanı olan Hilo’ya ulaşabileceğini söyledi. Lakin lavların yavaş ilerlemesi rastgele bir tehlike anında tedbir almak için gereğince vakit olacağı manasına geliyor.
The Washington Post’a konuşan Hon, “Umuyoruz ada sakinleri ve ziyaretçileri üzerindeki tesiri nispeten sonlu olacak” dedi.
Mauna Loa’da daha şiddetli püskürmeler çok sık olmamakla birlikte geçmişte yaşandı. ABD Jeolojik Araştırmalar Kurumu’nun (USGS) bilgilerine nazaran bu büyük patlamaların en sonuncusu 1843 yılında meydana geldi. O tarihten itibaren Mauna Loa’yı inceleme altına alan jeoloji uzmanları, 179 yılda 34 püskürme kaydederken geçtiğimiz binyılda yaşanmış en az dört büyük patlamanın da izlerine ulaştı.
Volkanik patlamalar tıpkı vakitte sarsıntılar ve tsunamilerle de irtibatlandırılıyor. Örneğin Ulusal Park Yönetimi’ne nazaran, 1868’de yaşanan bir püskürme sonucu ortaya çıkan toprak kaymaları ve tsunami nedeniyle 77 kişi hayatını kaybetti. Hawaii mahallî yöneticilerinden yapılan açıklamada, sarsıntı riskinin arttığına dair bir telaş bulunmadığı belirtildi.
5) BÖLGEDE KAÇ YANARDAĞ VAR?
Mauna Loa, Hawaii’deki altı etkin volkandan bir tanesi. Bu dağlar geçtiğimiz 70 milyon yılda Pasifik Okyanusu’nun tabanındaki çatlaklardan püsküren lavların birikimiyle oluştu. Kelam konusu dağlardan bir adedinin tepesi hala su düzeyinin altında bulunuyor. Dünya’nın en yüksek yanardağı da tıpkı ailenin bir öteki üyesi olan Mauna Kea.
Diğer yandan ABD volkanlar açısından güçlü bir ülke. USGS’nin takibinde 160 kadar etkin ve etkin olma potansiyeline sahip yanardağ var. Bunların çoğunluğu Batı Yakası ve Alaska’nın güney kıyıları boyunca yayılmış halde.
Dünya geneline baktığımızda ise kara modülleri üzerinde 1.350 adet etkin ve etkin olma potansiyeline sahip yanardağ olduğunu görüyoruz. USGS’ye nazaran bu yanardağların aşağı üst 500’ü geçtiğimi yüzyılda lav püskürttü.
Kilauea, Mauna Loa ve Mauna Kea’nın havadan görünümü
6) DÜNYANIN EN BÜYÜK YANARDAĞI HANGİSİ?
Yukarıda da dediğimiz üzere, Mauna Loa, Dünya üzerindeki en büyük etkin yanardağ kabul ediliyor. Deniz düzeyinden yüksekliği 4.170 metre olan dağın su altındaki tabanıyla tepesi ortasındaki uzaklık ise 17.000 metreden fazla. USGS datalarına nazaran, dağın hacmi de 75.000 kilometreküpün üzerinde. Mauna Loa bu cüssesiyle Hawaii Adası’nın kütlesinin yaklaşık yarısını oluşturuyor.
Bilim insanları 2013 yılında Pasifik Okyanusu’nda Japonya’nın doğu kıyısının açıklarında su altında dev bir oluşum keşfetti. Tamu Massif ismi verilen bu oluşumun açık ortayla Dünya’daki en büyük yanardağ olduğu açıklandı. Bilim insanları Tamu Massif’in taban yüzeyinin Mauna Loa’nınkinin 60 katı olduğunu duyurdu.
Ancak 2019’da yayımlanan bir diğer araştırmayla Tamu Massif’in aslında bir volkan olmadığı ortaya çıktı. Tamu Massif’in üç okyanus sırtının kesişim noktasında üst üste yığılmış okyanus tabanının oluşturduğu sıra dışı bir doğal yapı olduğunun anlaşılmasıyla Mauna Loa da tahtını yine elde etti.
7) YANARDAĞLAR NE SIKLIKLA PÜSKÜRÜYOR?
Doğrusunu söylemek gerekirse bu sorunun tek bir cevabı yok. Şöyle ki Mauna Loa, 1984 yılından bu yana uyuyordu fakat Hawaii Adası üzerindeki yakın komşusu Kilauea tıpkı periyotta tekraren lav püskürttü. Mauna Loa’dan çok daha küçük olan güneydeki Kilauea’nın son hareketliliği Eylül 2021’de başladı ve hala devam ediyor. (Kilauea 2018 yılında püskürdüğünde 700 konutu yerle bir etmiş, tarım yerleri ve okyanus yüzeyi lavlarla kaplanmıştı.)
USGS bilgilerine nazaran, yerkürenin genelinde ortalama her hafta bir volkan püskürüyor.
Miami Üniversitesi’de Dr. Falk Amelung, Mauna Loa’nın magma odasına yanlışsız olan lav akışında, geçtiğimiz 20 yılda artış işaretleri gözlemlediklerini söyledi. Öteki yandan Eylül ayında başlayan ufak zelzeleler de magmanın kayalar ortasında dolaşmaya başladığına işaret ediyordu.
Amelung geçtiğimiz pazar gecesi prestijiyle magmanın gidebileceği daha fazla yer kalmadığını belirterek, “Basınç o kadar arttı ki magma odasının duvarlarını çatlattı ve yüzeye çıktı” dedi.
Pazar akşamı birinci püskürme volkanın ağzında yaşandı. Akabinde dağın etrafındaki çöküntü neslinin birtakım noktalarında açılmalar gerçekleşti ve lav buralardan da yüzeye çıkmaya başladı. Bu açılmalar üstte dediğimiz üzere dağın kuzey-doğu cephesinde meydana geldi.
Ken Hon, güney-batı çöküntü jenerasyonunda açılma beklemediğini söyledi.
Mauna Loa 1984’te de kuzey-doğu cephesinden püskürmüştü. Lakin lavlar Hilo kasabasına birkaç kilometre kala durmuş ve kıymetli bir kayıp yaşanmamıştı.
Tarihsel olarak Mauna Loa’nın püskürtme devirleri daima bir-iki haftayla hudutlu kaldı. Hon şu anki püskürmenin de bu formda olmasını beklediğini söyledi.
Kilauea’nın 2018’deki püskürdüğünde hasar büyük oldu
8) MAUNA LOA PATLIYOR MU?
Mauna Loa’nın şu anki lav püskürtme davranışını patlama olarak nitelendiremeyiz. Volkanik patlama denince akla çok daha şiddetli olaylar geliyor. Örneğin 1980 yılında ABD’nin Washington eyaletinde bulunan St. Helens Dağı’nda bu türlü bir patlama yaşandı. Büyük bir basınçla püsküren sıcak küller 24.384 metre yüksekliğe ulaştı ve 57 kişinin vefatına neden oldu.
Bunun sebebi iki bölgedeki magmanın yapısal farkları. St. Helens’deki magma daha yapışkan ve yapısında daha fazla gazı hapsedebiliyor. Bu da yüzeye yaklaştığında patlama ihtimalini artırıyor. Mauna Loa’nın magması ise daha sıcak, daha kuru ve daha akışkan. Bu sayede magmadaki gazlar lavların içinde hapsolmuyor ve yüzeye ulaşan lavlar şu an olduğu üzere kenardan aşağı yanlışsız süzülerek yayılıyor. Bu da en başta da dediğimiz üzere Mauna Loa’nın kalkan formunu almasını sağlıyor.
9) MAUNA LOA’NIN SERA GAZI EMİSYONU ÖNEMLİ SEVİYEDE Mİ?
USGS datalarına nazaran Mauna Loa, 1984’te püskürdüğünde her gün 15.000 ton karbondioksitin atmosfere karışmasına neden oldu. Bu ölçü 2.400 spor arabanın yıllık emisyonuna denk.
Ancak bilim insanları Dünya üzerindeki tüm volkanların yıllık karbondioksit emisyonunun insanların ürettiği karbondioksitin yüzde 1’ine bile ulaşmadığını söylüyor.
The Washington Post’un “Mauna Loa, the world’s largest volcano, is erupting. Here’s why and what will happen next.” ve The Guardian’ın “Hawaii’s Mauna Loa volcano is erupting. What do you need to know?” başlıklı haberlerinden derlenmiştir.