Adam Frank*
Evren, ömrün olabileceği yaklaşık 10 milyar trilyon gezegen barındırıyor. Hayat deneyinin sürebileceği sayısız yer mevcutken, evrimin bize benzeyen zeki ve teknoloji sahibi öteki yaratıkları ortaya çıkarması neredeyse kesin üzere görünüyor. Lakin bu, sahiden de bu kadar kesin olabilir mi?
Yalnızca ‘yaşanabilir bölge’ gezegenlerinin sayısına bakmaktaki sorun, bunlardan rastgele biri üzerinde zeki bir çeşidin evrimleşme ihtimaline dair hiçbir şey bilmiyor olmamız. Şayet her bir gezegen başına zeki bir hayat formu yaratma ihtimali, 10 milyar trilyonda 1’den daha azsa, bu durumda deney başarılı olmadan evvel eldeki gezegenler tükenir ve akıllı hayatın ortaya çıkmasına karşı olan mümkünlük oranı, ortaya çıkabileceği yerlerin sayısını aşar.
Peki, sanki gezegen başına bu mümkünlük nedir? Yüzde 1 mi? Milyonda 1 mi? 100 milyarda 1 mi? Açıkçası bunu bilmiyoruz. Yeniden de bu yazıda sizlere astrobiyolojik literatürde ziyadesiyle büyük rol oynayan bir görüş olan Şiddetli Adımlar Modeli’ni aktarmak istiyorum. Şayet akıllı hayatın farklı bir gezegende ya da burada nasıl oluştuğu problemiyle ilgileniyorsanız, ‘Zorlu Adımlar Modeli’ öğrenmeye bedel bir görüş olarak öne çıkıyor.
‘ZORLU ADIMLAR MODELİ’ VE EVRİM SÜRECİNDEKİ YOL AYRIMLARI
Dünyadaki evrimsel kayıtlara göz attığımızda, birinci hücrenin ortaya çıkışından büyük boyutlardaki insan beynine dek uzanan bir gelişim sürecine şahit oluruz. Evrim, ömrü devam ettirme doğrultusunda sonu gelmeyen teşebbüslerinde, kesintisiz biçimde yeni formlar ve süreçler icat eder. Bu kıssadan yola çıkarak bir genelleme yapmaya ve bir model oluşturmaya çalıştığımızda ise apaçık bir problemle karşılaşırız: Elimizdeki öykü, çeşidinin yegane örneğidir. O halde, dünya tarihini en baştan tekrar oynattığımızda farklı bir halde neticeleneceğini yahut ömrün farklı bir gezegende ortaya çıkıp çıkmayacağını nasıl bilebiliriz? ‘Zorlu Adımlar Modeli’, atılması güç olan adımları arayarak bu sorunu aşar.
‘Zorlu adım’, bir gezegenin tarihi boyunca yalnızca bir sefer gerçekleşen evrimsel bir değişime işaret eder. Bunun neden değer taşıdığını anlamak için kanatlar üzere pek çok defa gerçekleşen bir gelişime göz atabiliriz. Kanatların, bir tipe eklenmek için yararlı bir gelişim olduğunu gösteren pek çok evrimsel örnek mevcut. Böceklerin kanatları var, kuşlar ve yarasaların da… Bu durum, bize, kanatların ortaya çıkışının yolunu açan tesadüfler (yani mutasyonlar) kümesinin, evrim açısından rastlanması çok sıkıntı olmayan şeyler olduğunu söylüyor.
Öte yandan, ömrün tarihi boyunca gerçekleşen öbür değişimler birden çok defa ortaya çıkmadı. Ökaryotların ortaya çıkışı buna bir örnek olabilir.
Ökaryotlar, genetik malzemesi içinde barındıran bir çekirdeğe sahip hücrelerdir. Şimdi ökaryotlar evrim geçirmeden, günümüzden 2.5 milyar ile 1.5 milyar yıl evvel dünyadaki hayatın tamamı, DNA’larını bir çekirdeğe bağlamayan bakteriler üzere prokaryotlardan ibaretti. Ökaryotların yolunu açan gelişim, hayat açısından inanılmaz derecede mühimdi. Sizin vücudunuzu meydana getiren hücrelerin her biri ve gezegende var olan her hayvan hücresi bir ökaryottur. Ökaryotların ortaya çıkışı, evrimde büyük bir geçiş olarak görülen bir olay ve akabinde gelen her şeyin istikametini tayin eden bir yol ayrımı niteliğindedir.
AKILLI HAYAT BAĞLAMINDA KOZMOSUN MODELLENMESİ
Söyleyebileceğimiz kadarıyla, prokaryotlardan ökaryotlara geçiş sırf bir sefer gerçekleşti. Kanatlardan farklı olarak, ökaryot forma dönüşen birden fazla prokaryot soyu ortaya çıkmadı. Bundan dolayı, kimi astrobiyologlar bunu ‘zorlu bir adım’ diye nitelendirdiler. Bir prokaryot hücre her bölündüğünde, ökaryot olma yolunda mutasyon eğilimi taşıyan bir adım atmış olabilirdi. Ne var ki tarihin çok büyük bir kısmında bu türlü olmadı. Buna benzeri evrimsel bir geçiş olarak, evrimde hem çok önemli hem de çok ender görülen bir gelişim olan ‘ökaryogenez’, şiddetli bir adım üzere görünüyor.
Zorlu Adımlar Modeli’ne dair değerli olan konu, matematiksel modelleme muhtemelliğine imkan tanıması. Her bir evrimsel adım rastlantısalsa ve birtakım adımların imkansız olduğunu varsayarsak, şiddetli adımların zeki bir hayatı ortaya çıkarma ihtimalini hesaplamak için kısmen kolay bir yol olabilir. Bu görüşe ait en isabetli makalelerden birini yazan Andrew Watson, kuvvetli adımların sayısını 4 ile sonlandırıyor. Rastgele bir modelde bu adımlar, kopyalayan birinci moleküllerin meydana gelişi, RNA’dan DNA’ya geçiş, cinsiyetin ortaya çıkışı, farklılaşan çok hücreli canlıların evrimi ve lisanın ortaya çıkışı üzere gelişimleri kapsayabilir.
Zorlu Adımlar Modeli, buna emsal bir listeyi kullanarak bir yıldızın hayat mühleti üzere muhakkak bir vakit ölçeğinde zekanın ortaya çıkma ihtimalini hesaplayabilir. Ulaşacağınız kesin mümkünlük kimi varsayımlara bağlı olsa da genelde ziyadesiyle düşük olur. İşin gerçeği, öylesine düşüktür ki, Şiddetli Adımlar Modeli, genel bağlamda kozmosta zekaya rastlama ihtimalinin sahiden çok nadir olacağına işaret eder.
Şayet bu durum canınızı sıktıysa, bundan kurtulmanın kimi yolları olduğunu da belirtmek gerek. Şiddetli Adımlar Modeli nitekim de ilgi alımlı lakin yanılgılı olabilir. Mesela, bizim açımızdan kuvvetli bir adım üzere görünen bir gelişim sırf evrimsel kayıtlar eksik olduğu için bu formda görünüyor olabilir. Tahminen de yaşanan geçişlerin tamamını göremememiz, gördüğümüz şeylerin eşsiz olduğunu düşünmemize yol açıyordur.
Bundan öbür kimi itirazlar da kelam konusu ve bu bahse farklı bir makalede değinmeyi düşünüyorum. Ama şimdilik, kozmosta ortaya çıkan zeki hayat ve evrim mümkünlüğünü ya da bunun dünyada gerçekleşme mümkünlüğünün ne kadar düşük olduğunu anlamak istiyorsanız, Güçlü Adımlar Modeli’ni öğrenmeniz gerekiyor.
* Rochester Üniversitesi’den astrofizik profesörü
Yazının özgünü Big Think sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)