Son vakitlerde Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) rezervlerinin güzelce azaldığı, bir döviz krizinin kapıda olduğu çokça konuşuluyor. Günbegün döviz kurları artsa da, şimdilik hem bireyler piyasadan döviz alımı yapabiliyor hem de şu ana kadar dış borç ödemelerinde bir aksama yaşanmadı. İşte iktisatçı ve Altınbaş Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Hayri Kozanoğlu da temel kavramlar üzerinden bu sistemin nasıl işlediğini, önümüzdeki günlerde bizleri ne çeşit tehlikeler beklediğini örneklerle irdeledi. Türkiye iktisadının durumunu vatandaş Mehmet’in yaşayabileceği olaylarla aktaran Kozanoğlu, “Mehmet bu durumda tahminen birkaç ay daha yönetim edebilir. Lakin gelirlerini artıracak yahut harcamalarını kısacak bir tahlil bulmadıkça sonunda iflas etmesi kaçınılmaz görünüyor. TCMB rezervleri üzerinden Türkiye iktisadının durumu birebir buna benziyor” dedi. Dış borçların tekrar takvimlendirilmesini içeren kamucu, halkçı bir programın uygulanması gerektiğine dikkat çeken Kozanoğlu’na nazaran, TCMB’nin yani Mehmet’in içinde bulunduğu durum şöyle:
1. Brüt rezervler:
Diyelim Ali’nin 5.000 TL borcu var. Mehmet’in ise cebinde 4.000 TL bulunmakla birlikte 14.000 TL de borcu olsun. Net konumlara bakılırsa Mehmet’in durumu Ali’den daha makus zira cebindeki para ile borcunun farkı -10.000 TL. Ancak yarın bir alacaklısı kapıya dayansa, cebinde para olmadığı için Ali sıkıntı duruma düşecek. Mehmet’in ise ne de olsa bir tamponu var. Borçlarının vadesi geldikçe, cebindeki nakit ile alacaklıları bir mühlet yönetim etmesi imkanlı. TCMB’nin durumu buna benziyor. Şu anda brüt rezervleri 99.4 milyar dolar. Yükümlülükleri daha fazla da olsa şimdilik elinin altındaki paralarla uzatmaları oynayabiliyor.
2. Net rezervler:
Peki Mehmet’in borçları kime? Kredi kartlarına takla attırarak borcunu limitlerine kadar zorluyor. Ortada gereksinim kredisine başvurarak kredi kartı borçlarını kapatıyor. Böylece, giderek borca batsa da oyunu sürdürüyor. TCMB’nin durumu da buna benziyor. Bankalar topladıkları döviz mevduatlarının bir kısmını zarurî karşılık olarak TCMB’de tutuyor. Yurtiçi bankaların ve yurtdışı bankaların döviz mevduatlarını, IMF’deki özel çekme haklarını (SDR) filan çıkarınca, o 99.4 milyar dolarlık brüt rezerv, nette 6.4 milyar dolara kadar düşüyor.
3. Swap hariç net rezervler:
Diyelim ki Mehmet cebinde o 4.000 TL’yi bulundurabilmek için parmağındaki yüzüğü kayınbiraderine verip nakit almış, eşinin altın bileziğini rehin bırakıp para çekmiş. Yani elindeki kimi değerli varlıkları nakit karşılığı trampa etmiş. TCMB de tıpkı halde yurtiçi bankalardan döviz alıp TL verdiği üzere; Çin’e yuan karşılığı, Birleşik Arap Emirlikleri’ne dirhem karşılığı TL vermiş. İşte bu swap mutabakatlarının içerdiği 61.2 milyar doları çıkarırsak TCMB net borçlu, geriye 54.8 milyar dolar daha yükümlülük kalıyor.
4. Cari açık:
Mehmet’in ayda 9.000 TL geliri varken, 11.000 TL harcıyor. O nedenle ortadaki farkı borçlanarak karşılıyor. Sıkışırsa da cebindeki 4.000 TL’ye başvuruyor. Lakin cebindeki paranın kesinlikle azalması gerekmiyor. Örneğin, 3.000 TL borç ödediği bir ayda 5.000 TL yeni borç alırsa, 2.000 TL’sini gelir-gider açığını kapatmak için kullanır, cebindeki para da 1.000 TL artar. Cari istikrar de birebir buna benziyor. Bir ülkenin belirli bir periyot içerisindeki tüm döviz gelir ve sarfiyatları cari açığı (fazlayı) da oluşturur. Tüm mal alım ve satımlarını yansıtan dış ticaret açığına turizm, navlun gelir ve sarfiyatları, tüm faiz gelir ve ödemeleri, kar transferleri vb. eklenir ve cari açık sayısı şekillenir. Örneğin Mayıs 2022’de cari açık 6.5 milyar dolar oldu. Buna karşılık çeşitli kaynaklardan 3.6 milyar dolar finansman sağlandı. Ortadaki farkın TCMB rezervlerinden karşılanması, brüt rezervlerin 2.9 milyar dolar azalması beklenir. Fakat o da ne? Kelam konusu ayda rezervlerdeki kanama 5.9 milyar dolar olmuş. İşte bu hesapların tam tutmamasına net kusur ve noksan deniyor. Açıklayamadığımız bir yerden 2.9 milyar dolarlık bir kaçak olduğunu gösteriyor.
5. Dış borç:
Gelirimiz giderimize yetmiyorsa bunu borçlanarak karşılıyoruz. Üstelik bu borçlarımıza faiz de ödüyoruz. Hakikaten başta Mehmet’in 14.000 TL borcu olduğundan kelam ettik. İşte biriken cari açıklar da son kertede bir ülkenin dış borçlarını oluşturur. En son sayılarla Türkiye’nin dış borçları 2022 birinci çeyrek sonu prestijiyle 451.2 milyar dolardı. Bunun 238.6 milyar doları özel kesime, 212.5 milyar doları MB dahil kamuya ilişkin. Son yıllarda özel kesimin dış borçlarını azalttığı, kamunun ise artırdığı gözleniyor. 2017 yılında özel dalın 311.9 milyar dolar dış borcu varken, kamunun borcu 139 milyar dolardı. Bu, Mehmet’in ailesinde, kendinin kredi kartı borçları azalırken, diyelim kızının yahut oğlunun tüketim harcamalarının süratle artmasına benzetilebilir.
6. Milletlerarası yatırım durumu:
Mehmet’in tüm varlıkları ve borçları bunlardan ibaret değil. Örneğin, babasından kalan bir dükkanda iştiraki vardır. Ayrıyeten 5.000 TL’lik pay senedi, 3.000 TL’lik kripto para yatırımı bulunabilir, ferdî emeklilik hesabında tasarrufu birikmiş olabilir. Bunu ülkenin döviz hesaplarına çeviri ettiğimizde, milletlerarası yatırım durumu (UYP) istatistiklerine bakmamız gerekir. UYP’ye yabancı şirketlerin tüm direkt yatırımlarının yanı sıra tüm dış borç yükümlülükleri de dahil edilir. Birebir halde Türk vatandaşlarının yurt dışındaki tüm varlıkları da dikkate alınır. Yabancıların konut alımları da UYP içinde gösterilir. En son Mayıs 2021 sayılarıyla Türkiye’nin 509 milyar dolar yükümlülüğü varken, 282.9 milyar varlığı kelam konusuydu. Böylelikle UYP net 226.1 milyar dolara denk geliyordu. UYP açığı 2017 sonunda 442.2 milyar dolara kadar yükselmişti. Buna “Ne hoş dış yükümlülüklerimiz azaldı” diye sevinmek mümkün. Lakin detaylara girince, bunun yabancıların ülkemizi terk etmesi, TL’nin paha kaybetmesiyle yurt içindeki varlıkların döviz cinsinden bedel kaybetmesi, borsa endeksinin düşmesi üzere nedenlerden kaynaklandığını görünce çok güzel bir durum olmadığını anlıyoruz.
7. Kısa vadeli dış borçlar:
Mehmet için toplam borç ölçüsü kadar, önümüzdeki gelecek 3 ayda ödenmesi gereken televizyon ve mobilya taksitlerini, oğlanın okul taksitlerini bilmek de kıymetlidir. İşte Türkiye’nin bir yıl içinde vadesi gelecek borçları da 182.3 milyar dolar. Bu, vadesi 1 yıl içinde dolacak uzun vadeli borçları da içeriyor. Buna ithalat borçları, yabancıların döviz ve TL cinsi mevduatları da dahil. Buralarda bir sorun yaşanmayacağını düşünsek bile, bir sonraki unsurda ele alacağımız dış kredilerin ödenmesi de kıymetli bir meblağ tutuyor.
8. Dış borç projeksiyonları:
Mehmet’in 1 yıl içinde ödenmesi gereken banka borçlarını bilmesi, nakit akışlarını düzenlemek için yeni kredilere başvurması, kredi kartı limitleri zorlanınca muhtaçlık kredisi ile destek yapabilmesi açısından kritiktir. Türkiye’nin de birebir biçimde kamu ve özel kesim dış borç ödeme projeksiyonlarını izlemesi gerekir. 2022 yılı sonuna kadar 1.5 milyar doları kamuya ilişkin olmak üzere 7.9 milyar dolar kısa vadeli borcun vadesi doluyor. Uzun vadeli borçların ise 12.4 milyar doları kamuya ilişkin olmak üzere 41.7 milyar dolarlık anapara ve faiz ödemesi bulunuyor. 2023’te de Türkiye’yi 50.6 milyar dolar dış borç ödemesi bekliyor.
9. Gerçek dalın döviz borçları:
Mehmet vadesi gelecek borçlarına karşı parasını kısa vadeli likit fonlarda yahut repoda pahalandırıyor olabilir. Yahut borçları da bulunan Mehmet’in tersine Hasan’ın borcu yoktur ve çeşitli yatırım imkanlarını kullanarak paralarına getiri sağlamaya çalışmaktadır. Gerçek bölüm şirketleri de hem yurtdışından hem de yurtiçi bankalardan döviz kredisi kullanabilirler. Kimi şirketlerin borcundan fazla döviz varlığı bulunabilir yahut önümüzdeki periyotlarda vadesi gelecek borçları için paralarını dövize park etmiş olabilirler. Nisan 2022 prestijiyle gerçek kesimin 164.6 milyar dolar döviz varlığı, 269,6 milyar dolar döviz borcu bulunuyor. Böylelikle net döviz konumları 105 milyar dolar açık veriyor. Bu sayı 2017 sonunda 187.7 milyar dolardı. Şirketler sabit sermaye yatırımlarının da yavaşlaması nedeniyle bilhassa yurtiçi bankalara olan döviz borçlarını kapattılar. Yurt içi bankalara döviz borcu bakiyeleri 2017’de 186 milyar dolarken, Nisan 2022’de 131 milyar dolara gerilemişti.
Dış ticarette TL kullanım oranı gerilemeseydi döviz rezervleri tüketilmezdi
10. TL ve ihracat
Kişilerin para basma talihleri olmadığı için Mehmet’in de bu türlü bir imkanı yok. Ne var ki Türkiye’nin dış ticaretinin bir kısmını TL ile gerçekleştirebilmesi, dış ticaret açığının TCMB’nin döviz rezervlerini emmesi sorunu biraz hafifletebilir. Mayıs ayı dış ticaret açığı 8.8 milyar dolar, son 12 aylık açık ise 51.8 milyar dolar. Örneklerimizde daima referans aldığımız, 2018 döviz krizinden evvelki 2017’de dış ticarette TL kullanım oranı yüzde 8 civarındaydı. Artık ise TL ile yapılan ihracat yüzde 3’ün altına geriledi. Şöyle bir örnek verelim: Son 12 ayın cari açığı 30 milyar dolar. Bunun yüzde 8’i 2.4 milyar dolara denk gelir. Diyelim, ithalatın 7.4, ihracatın 5 milyar doları TL ile yapılsa, buradan kaynaklanan 2.4 milyar dolar cari açığın finansmanı için döviz rezervlerini tüketmeye gerek kalmazdı.