Rusya’nın Kafkasya yerleşmesi ve ark`ın aydınlanması teşebbüsleri.
Çarlık Rusyası ve Kaçar-İran İmparatorluğu 10 Şubat 1828`de varılan Türkmençay Mutabakatı sonucunda Kafkasya’daki Hanlıklar büsbütün Rusya`nın denetimi altına geçerken yönetim merkezi olarak Tiflis belirlenmişti.
ŞARK AYDINLANMASI
İmparatorluğun ana hedefleri ortasında yeni tipli eğitimi yaygınlaştırmak, reelist edebiyatın yaranmasını ve gelişmesini teşvik etmek yoluyla kültürel faaliyetlerin müslüman bölgelerinin tamamına yayılmasını desteklemek vardı. Tiflis`teki idare merkezine müslümanların işe alınması bu istikametteki çalışmaların önünün açılmasına değerli ölçüde dayanak sağlıyordu.
İşte idarede tercüman sıfatıyla vazife yapan Mirza Fethali Ahundzade`nin 1848 yılında kaleme aldığı güldürü, Kafkasya toplumları ortasında reelist edebiyata geçişin temelini atmakla kalmayıp Şark Aydınlanmasının çığırını açan bir fenomen olarak fikir ve fikir tarihine geçti.
1848-54 yılları ortasında kaleme aldığı altı güldürünün akabinde Mirza Fethali Ahundzade`nin yazdığı `Aldanmış Yıldızlar` isimli düz yazı yapıtını 1860`ların başında kaleme aldığı iki felsefi Tractatus ve arkadaşlarıyla mektuplaşmaları izledi.
ARAP ALBAFESİNDEN VAZGEÇİP LATİN ALFABESİNE GEÇTİLER
1863’te İstanbul`a gelerek Sadrazam Keçecizade Mehmet Fuat Paşayla bir ortaya gelen Ahundzade’nin iki somut teklifinden biri dinin katı radikal kurallarında kimi ıslahatların yapılması, ikincisi ise form alfabesi olan Arap harflerinden vazgeçilerek sesli (Latin) alfabeye geçilmesiydi. Teklifleri kabul görmeyen Ahundzade Tiflis`e dönünce arkadaşlarına yazdığı mektuplara İstanbul gezisiyle ilgili fikrini “Osmanlı bakanları toplumu değil kendi çıkarlarını düşünüyor, hayatımın sonuna kadar onlara karşı uğraş edeceğim” diye tabir etmişti. Ahundzade’nin o günkü Kaçar-İran coğrafyasında mektuplaştığı gayret arkadaşlarından biri de Ermeni asıllı Mirza Melküm Han idi…
Mücadelenin ikinci evresini da Rusya Meşrutesi tetiklemişti…
O İHTİLALLERİN PERİYODUNU KASTETTİ
Bakü`de petrol endüstrisinin gelişmesi Kacar-İran idaresi altındaki Azerbaycan-Türk kökenli ahalinin bir kısmının Kuzeye akın etmesine neden olmuştu. Bu durum başta Erdebil olmakla, Tebriz, Urmiye, Hoy,Karadağ, Zencan v.d. bölgelerden gelen insanların Bakü`nün eğitim-kültür-basın hayatındaki gelişmeleri yakından izlemesine sebebiyet ver mişti. Petrol endüstrisinin gelişmesi Nobellerin iş ortağı milyoner Hacı Zeynelabidin Takizade`yi başşehir Sankt-Petersburg`a Çar İkinci Nikolay`a kendi özel temsilcisini göndererek Azerbaycan Türkçesinde gazete çıkarmak için müsaade almasına sevketmişti.
`Hayat` isimli gazetenin başına yayın hayatına başlamasından kısa mühlet sonra Ahmet Ağaoğlu geçerken bir mühlet sonra öbür petrol milyoneri İsa Beyefendi Aşurbeyov sahibi olduğu Füyuat mecmuasının başına Hüseyinzade Ali Bey`i getirmişti. Gelişmelerin tümüne istikamet veren öge ise Çar İkinci Nikola`nın özgürlüklerin alanını alabildiğince genişleten 17 Ekim 1905 tarihli kararı olmuştu.
O devirde Tiflis`te yakın arkadaşı Ömer Faik Nemanzade ile `Nevruz` isimli mecmua çıkaran Ahundzade ekolünün en kıymetli devamcısı Celil Mehmetkuluzade bir çocuğun sokakta sattığı `Kukureku` mecmuasında Çar Nikola`nın başının horoz halinde çizildiğini görünce mecmuayı alarak `Nevruz`un matbaasına koştuğunu ve “Faik Efendi,meğer durmak vakti mıdır? Elin oğlu Padişahın başını horoz halinde çiziyor, biz neden duralım?” diye teklifte bulunduğunu anılarında aktarmaktadır.
İşte 7 Nisan 1906`da Tiflis`te ışık yüzü görmüş Şark Aydınlanmasının en değerli matbu organı için imtiyaz sahibi Celil Mehmetkuluzade “Molla Nasrettin`i zamanenin kendisi yarattı, tabiatın kendisi yarattı” derken işte o ihtilallerin periyodunu kastemişti.Çar İkinci Nikola`nın Rusya için imzaladığı demokrasiye geçiş kanunları bölgede evvel İran`ı etkiledi.1906`da vefatından kısa mühlet evvel anayasal sisteme geçiş kararını imzalayan Kacar-İran Şahı Muzzaffereddin`den sonra tahta çıkan oğlu Muhammed Ali anayasayı feshederek tekrar diktatoryayı getirmekle kalmadı, İngiltere`den aldığı takviyeyle 1908`de Tahran`daki parlamentoyu bombaladı.
Aynı 1908`de Rusya`da başbakan Stolıpin baskıyı güçlendirerek özgürlükleri ortadan kaldırınca Ahmet Ağaoğlu ve Hüzeyinzade Ali Beyefendi Bakü`yü terketmek zorunda kaldıkları üzere evvel Tebriz`e,ardından ise Tahran`a giden 24 yaşlı Mehmet Emin Resulzade orada çıkardığı `İran-e nou` isimli dergiye bu kere Tebriz`de alevlenen özgürlük harekatına takviye verdi.Siyaset litarütürüne `İran Türkleri` kavramını getiren şahsiyet de Şark`ın birinci Cumhuriyetinin kurucusu Mehmet Emin Resulzade`dir…
TÜRK HAKİMİYETİNE KARŞI TÜRKLERİN DEMOKRASİ SAVAŞI
Muhammed Ali Şah`ın parlamentoyu bombalaması başta Tebriz olmakla başka bölgelerde de yeni bir anayasa yanlısı harekatın ortaya çıkmasına neden oldu ve çıkan isyanlar sonucunda Muhammed Ali 1909 yılında parlamentoyu yine açmak zorunda kaldı.
Ali Müsyö, Haydar Emioğlu üzere aydın sol görüşlü siyasetçilerin fikir ve kanıları Settar Han ve Bağır Han üzere askeri işlerde yetenekli önderlerin gücüyle birleşince ülkenin siyasi hayatında büyük bir canlanma yarandı. Rusya ve Kaçar-İran coğrafyasındaki bu gelişmelerin Osmanlı İmparatorluğu`nda da çalkantılara neden olması kaçınılmaz bir durumdu.İngilizlerin ve Rusların dayanağını alan Muhammed Ali Şah`ın ülkedeki yenilikçi-anayasal harekatları büsbütün bastırmasından sonra Mehmet Emin Resulzade 1911`de İstanbul`a gelmek zorunda kaldı ve Hüseyinzade, Ağaoğlu, Yurdakul,Gökalp ve çok yakın dostlukları ölene kadar devam edecek Tanrıöver ile birlikte Türk Ocakları`nın kuruluş çalışmalarına katıldı. İşte bu çaba süreçleri 28 Mayıs 1918`de Bakü merkezli Azerbaycan Cumhuriyeti`nin,23 Haziran 1920`de ise Tebriz merkezli Azadistan Devleti`nin ilanıyla sonuçlanmış olup, Azerbaycan Cumhuriyeti 27 Nisan 1920`de Rus-Bolşevik işgaliyle, Azadistan Devleti ise 14 Eylül 1920`de toprak ağalarının desteklediği kümelerin Tebriz`e hücumuyla son bulmuştur.
Ve bu özgürlük ve demokrasi uğraşının bir sonraki dalgası SSCB`nin dayanağıyla Kasım 1945`te tekrar Tebriz merkezli bir ulus devletinin kurulmasına kadar varmış, Aralık 1946`da Sovyetlerin bölgeden çekilmesiyle Pehlevi rejiminin bölgeye saldırarak 10 bin kişiyi katletmiş ve böylelikle İran`daki Azerbaycanlıların bağımsızlığına son verilmiştir.Bu durum günümüze kadar devam etmektedir.
DEVRİMCİ HAREKATLARA KALEMİYLE `BİR ORDUDAN ÇOK HİZMET ETMİŞ` ŞAİR…
Evet, bu şahsiyet Türkiye`de de uygun bilinen `Nerde Müslüman görürem korkuram` şiirinin muharriri Mirza Ali Ekper Sabir idi.
Azerbaycanlıların hakları uğruna gayrete kalemiyle kesintisiz takviye vermiş Ali Ekper Sabir, Osmanlı ahalisini de kendi hakları uğruna çabaya seslemiştir. İşte bundan ötürü şair Abbas Sıhhat yakın arkadaşının vefatından sonra (12 Temmuz 1911) kaleme aldığı yazıda “Sabir İran Meşrute İhtilaline bir ordudan fazla hizmet etmiştir” diye tarihi nitelikteki bir tespitte bulunmuştu.
Hak medetkar oldu Azerbaycan Etrakına (Türklerine)
Ali-i Kacar`ın protest ettiler Dahhak`ına
Ol şehidanın selam olsun revan-i pakına
Kim dökülmüş kanlar Tebriz ü Tahran hakına (toprağına)
Onların cennet değildir menzili aya nedir?
Aferinim himmet-i vala-i Settar Hana`dır.
Sovyet kuvvetlerinin 1941-1946 yılları ortasında kendi denetiminde bulundurduğu Tebriz, Erdebil, Urmiye, Hoy, Zencan v.d. bölgelerde ağır kültürel faaliyetlerin içersinde bulunmuş Kulam Mehmetli`den şahsen dinlemiştim: O yıllarda Sabir`in `Hophopname`si Tebriz çarşısında dört bin tümene bile bulunamıyormuş. Bir daire fiyatına yani..
Mahsa Amani`nin katledilmesiyle patlak veren olaylar 114 evvel olduğu üzere yeniden ve tekrar Mirza Ali Ekper Sabir`in “Nedir aya tekrar isyanları İranlıların?” dizesini bize hatırlatıyor. Lakin son 76 yıldan beri olduğu üzere tekrar en değerli farkla: Sabir`in `İranlılar` dediği Azerbaycan bölgelerinin bu isyanda da kendi önderi, kendi gayret ideolojisi ve metodolojisi bulunmamaktadır.
Kimse kusura bakmasın,aynı bölgede yaşayan,hadi 30 milyon demeyelim,25 milyon,20 milyon,15 milyon,10 milyon,5 milyon,hayır-hayır,3 milyon tıpkı ırka mensup bir topluluğun ana lisanında ilkokul hakkı bile yoksa, bunun müsebbibi diğerlerinden evvel o topluluğun ta kendisidir.
İşte Mirza Ali Ekper Sabir`in bir büyüklüğü de 113 sene evvel bu hususu tespit etmesidir:
“Bu yol bir ulu kurbangahıdır insafın,imanın
Ne iman vaktidir, gözet lakin hayrın cebişdanın (cebin)
Yeter canım, çekil git, etme çok tabhir-i hürriyet
Bizim kazanda oynamaz hergiz kefkir-i hürriyet.”
Haksız olmadığını günümüzdeki gelişmeler bir daha onaylamıyor mu?
Muhakkak olan diğer bir konu da Tebriz`in, Erdebil`in, Urmiye`nin, Hoy`un, Zencan`ın ve hatta Tahran`ın bile Mirza Ali Ekper Sabir okumadan hiçbir hak-hukuk elde edemeyeceğidir…
Mayis Alizade