Namık Alkan
İZMİR – Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Güney Kıbrıs’a 1987’den beri uyguladığı silah ambargosunu kaldırdı. Rusya’dan Kuzey Kıbrıs’a direkt uçuşların başlayacağı haberleri geliyor. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, son Birleşmiş Milletler (BM) Genel Heyet toplantısında yaptığı konuşmada Kuzey Kıbrıs’ın tanınması daveti yaptı. Ulusal Güvenlik Heyeti (MGK) bildirisinde de tüm ülkeler Kuzey Kıbrıs’ın bağımsızlığını tanımaya davet edildi. Yunanistan Başbakanı Kriyakos Miçotakis ile Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın karşılıklı açıklamaları ise iki ülke ortasındaki gerginliği tırmandırıyor.
Tüm bu gelişmeleri Siyaset Bilimi ve Memleketler arası İlgiler uzmanı Doç. Dr. Yonca Özdemir ve Ege Üniversitesi Memleketler arası Alakalar Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Altuğ Günal ile konuştuk.
‘KIBRISTAKİ RUSLAR YAPTIRIMLARDAN MAKÛS ETKİLENİYOR’
Doç. Dr. Yonca Özdemir, ABD’nin Kıbrıs’a silah ambargosunun 1987’den beri yürürlükte olduğunu belirterek, “Tarih boyunca Güney Kıbrıs genelde Amerika’dan çok Rusya’ya yakın bir devlet oldu. Bunun en büyük sebebi NATO üyesi olması sebebiyle Türkiye’nin (Türklerin) her vakit ABD müttefiki olarak görülmesiydi. Ukrayna savaşı sebebiyle Güney Kıbrıs-Rusya ilgileri tahminen en çok bu sene gerildi. AB üyesi olduğu için Güney Kıbrıs, Rusya’ya karşı uygulanan yaptırımlara katılmak zorunda kaldı. Bu yaptırımlar nedeniyle Güney Kıbrıs mart ayı başlarından itibaren Rus savaş gemilerinin limanlarını kullanmasını yasaklamıştı. Kıbrıs’ta önemli ölçüde Rus sermayesi ve hatta yerleşik Rus var ve bunlar yaptırımlardan makus etkileniyor. Natürel Güney Kıbrıs da bu yaptırımlardan olumsuz etkileniyor. Adadaki Rus sermayesinin Güney Kıbrıs iktisadına tesiri azımsanmayacak kadar önemli” dedi.
Yonca Özdemir Sadece 2020’de Rusya’dan Güney Kıbrıs’a 100 milyar euroluk yatırım geldiğini tabir eden Özdemir, şöyle devam etti. “Dolayısıyla, ABD’nin bu hamleyi Rusya yaptırımlarına uyan ve bundan olumsuz etkilenen Güney Kıbrıs’ı teşvik için yapmış olabileceği izlenimi oluştu. Lakin belirtmem lazım ki, bu karar aslında çok yeni bir karar değil. Ukrayna savaşı ABD’nin Güney Kıbrıs’a uyguladığı silah ambargosunu kaldırmasını motive etmiş olabilir, ama ABD ambargoyu muhakkak şartlara nazaran kısmen kaldıracağını ve kararın yıllık olarak gözden geçirileceğini esasen 2020’de açıklamıştı. Bundan sonra da ABD, Kıbrıs’ın kara para aklamayla uğraş düzenlemelerinin uygulanması ve Rus askeri gemilerinin yakıt ikmali ve hizmet için limanlara erişiminin engellenmesi de dahil olmak üzere ambargo kaldırma şartlarına uyup uymadığını her yıl kıymetlendirecek. Bu elbet Amerikan dış siyasetinde değerli bir değişikliğe işaret ediyor. ABD bu ambargoların Güney Kıbrıs hükümetini tekrar birleşme konusunda ilerleme kaydetmeden öbür ülkelerle (özellikle Rusya ile) ittifaklar kurmaya zorladığına karar vermiş üzere ve güya Güney Kıbrıs’ı Rus tesirinden biraz olsun çıkarıp Doğu Akdeniz’de kendi yanına çekmek istiyor. Bunda Türkiye’nin Amerika ve NATO ekseninden uzaklaşmasının da büyük rolü var tabi.”
‘KIBRIS HALKININ ÇOĞUNLUĞU KÜLLİYE İNŞAATINA TEPKİLİ’
Özdemir, milletlerarası ambargolar sebebiyle, en azından Rum tarafı onaylamadığı sürece, Rusya’dan ya da Türkiye dışında rastgele bir ülkeden Kuzey Kıbrıs’a direkt uçuşun mümkün olmayacağını savundu. Hakikaten Rusya’nın Güney Kıbrıs’taki büyükelçiliğinin de bu argümanları yalanladığını söyleyen Özdemir, “Malumunuz Ruslar milletlerarası hukuku pek gözetmiyor. Lakin, yaptırımlar sebebiyle Güney Kıbrıs ile ortaları biraz soğumuş olsa dahi, Rusya asla Güney Kıbrıs ile iplerin kopmasına yol açacak bu türlü radikal bir atılım yapmayacaktır. Türkiye’dekilere tavsiyem mevcut Kuzey Kıbrıs hükümetinin açıklamalarına pek fazla prestij etmemeleri tarafında. Zira son iki yıldır Kuzey Kıbrıs tarihinde hiç görmediği kadar pespaye bir idare tarafından yönetim ediliyor. Dedikleri birbirini tutmadığı ya da hakikat çıkmadığı üzere boğazlarına kadar yolsuzluk ve usulsüzlüğe batmış durumdalar. Gündem değiştirmek ve gerçekçi olmayan tezlerini savunmak için de bu türlü olmadık çıkışlar yapabiliyorlar” dedi.
Bu yılın başlarında Rum önder Anastasiades tarafından inanç yaratıcı tedbirler çerçevesinde Maraş’a karşılık Ercan Havalimanı’nın milletlerarası uçuşlara, Mağusa Limanı’nın da milletlerarası ticarete açılmasının önerildiğini kaydeden Özdemir, kelamlarını şöyle sürdürdü:
“Bu teklif hiç tartışılıp değerlendirilmeden Türk idaresi tarafından reddedilmişti. Yani niyet hakikaten Kıbrıslı Türkleri ambargolardan kurtarmaksa bunun memleketler arası hukuka nazaran devası var. Lakin hiçbir memleketler arası kural gözetilmeden yapılmış ve gerçeklik taşımayan açıklamalara prestij etmemek lazım. Ne yazık ki bugünlerde Kuzey Kıbrıs gündemi gerçek hayatta bir karşılığı olmayan ve olması mümkünlüğü da hayli düşük pek çok telaffuzla doldu taştı; Zira Kuzey Kıbrıs hükümeti artık ayyuka çıkmış yolsuzluklarını nasıl örteceğini bilemez hale geldi. Öte yandan Kıbrıslı Türkler ekonomik kriz, pahalılık, sıhhat ve eğitimdeki eksiklikler üzere şimdiki hayatlarını çok zorlaştıran problemlerle boğuşuyor. Kıbrıslıların birçok boş telaffuzlarla değil bu problemlerle ilgileniyor. Bir de ‘külliye’ sorunu var. Kuzey Kıbrıs’ta eğitime ve sıhhate ayıracak para yok iken Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Temmuz 2021’de Tatar’a müjdelediği 2,5 milyar liralık külliyenin inşaatı birkaç gün evvel başladı. Çoğunluğun karşı çıkmasına karşın bu projenin yapılıyor olması Kıbrıslı Türkler için yeni bir ‘irade’ sıkıntısı haline geldi. Şu anda muhalefet o külliye inşaatının engellenmesi için protestolar düzenliyor ve bu protestoların daha da büyümesi bekleniyor. Başka safsataları ise pek kimse ciddiye almıyor diyebilirim. Münasebetiyle bunları Türkiye’dekilerin de ciddiye almamasını salık ederim.”
‘KUZEY KIBRIS’IN MİLLETLERARASI TOPLUM TARAFINDAN TANINMA MÜMKÜNLÜĞÜ YOK’
Yakın bir gelecekte Kuzey Kıbrıs’ın milletlerarası toplum tarafından tanınma mümkünlüğünün mutlaka olmadığını düşünen Özdemir, “Adadaki genel kanının Türkiye’nin dahi KKTC’nin tanıtılması konusunu pek ciddiye almadığı halinde olduğunu belirtti. Özdemir şöyle devam etti:
“Uluslararası topluluğa bu biçimde bir davet bir birinci olması sebebi ile kıymetlidir, lakin adada rastgele bir şeyi değiştirecek midir? Hiç sanmıyorum. Şayet Erdoğan Kuzey Kıbrıs’ın tanınmasını nitekim istiyorsa, bu konuşmasından evvel bu tarafta resmi teşebbüsler yapması gerekirdi. Konuşmasında da bu teşebbüslere atıfta bulunarak, öteki ülkelerden Kuzey Kıbrıs’ı tanımalarını istediğini ve beklediğini vurgulayabilirdi. Bu türlü bir şey bildiğim kadarıyla olmadı. Konuşma sonrasında memleketler arası toplum nezdinde resmi bir teşebbüs de yapılmadı. Pekala, yapılır mı? Bilemem, fakat yapılsa da başarılı olmayacağını söyleyebilirim. Bana o denli geliyor ki bu konuşma yalnızca yapılmış olmak için yapıldı. Bilirsiniz “olmayacak duaya amin demek” diye bir deyiş vardır. Ben biraz ona benzettim. Bu atılım Kuzey Kıbrıs’taki milliyetçi kısımlar tarafından çok alkışlandı lakin güzel hazırlanılmış ve ayakları yere basan, gerçekçi bir siyaset üzere görünmediğinden bilakis değerli bir mevzuyu değersizleştiren bir atılım olduğunu düşünüyorum” dedi.
Yunanistan Başbakanı Kriyakos Miçotakis ile Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın karşılıklı açıklamaları ile tırmanan gerginlikte her iki ülkede 2023’de yapılacak seçimlerin bir tesiri olup olmadığı konusunda ise Özdemir, şu cevabı verdi:
“İki ülkede de 2023’de yapılacak seçimlerin kesinlikle tesiri vardır, zira iki önder de milliyetçi telaffuzdan beslenen siyasetçiler ve iki ülkede de önemli ekonomik zahmetler mevcut. Ekonomik kederlerin ve başka başarısızlıkların üzerini örtebilmek için kelamda düşmana odaklanmak sağ siyasetin epeyce bilinen bir taktiği. Münasebetiyle bu çekişmeyi bu istikametten okumak kanımca yanlışsız olur. Bu seçimler sonucu iki ülkede de iktidar değiştiği takdirde bu tablo değişecektir diye düşünüyorum.”
‘ABD, TÜRKİYE İLE YUNANİSTAN ORTASINDAKİ İSTİKRAR SİYASETİNDEN VAZGEÇTİ’
Ege Üniversitesi Milletlerarası İlgiler Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Altuğ Günal ise ABD’nin yeni soğuk savaş ve bu çerçevede Rusya ile sertleşen rekabet nedeniyle, Kıbrıs’a uyguladığı ambargoyu tekrar gözden geçirmeye karar verdiğini söyledi.
Güney Kıbrıs Ortodoks Rum halkının Rusya ile tarihten gelen yakın alakaları olduğunu belirten Günal, “Üstelik Güney Kıbrıs, Rus oligarklar için de hem yatırım hem AB vatandaşlığı kazanmak hem de kara para aklamak için değerli üslerden bir tanesi olageldi. Rusya’nın Güney Kıbrıs savaş gemileri için üs talep ettiği, Limasol Limanı’ndan ikmal için faydalandığı ve var olan askeri iş birliği protokolünün geliştirilmesiyle daha fazlasını istediği de biliniyor. ABD ise, 1987’den beri, hem Türkiye ile Yunanistan ortasında uyguladığı istikrar siyaseti, hem de silahlanma yarışını yavaşlatarak müzakerelere takviye vermek ismine, Kıbrıs’a silah ambargosu uyguluyordu. Lakin yeni soğuk savaş ve bu çerçevede Rusya ile sertleşen rekabet nedeniyle, 2019 Doğu Akdeniz Güvenlik ve Güç Paydaşlığı Yasası ve 2020 Mali Yılı Ulusal Savunma Yetkilendirme Yasası kapsamında, Kıbrıs’a uyguladığı ambargoyu tekrar gözden geçirmeye karar verdi” dedi.
Altuğ Günal ABD’nin, Güney Kıbrıs’ın kara para aklama ile güçlü halde çaba ettiğini ve Rus savaş gemilerini ikmal ve hizmet için limanlarına kabul etmediğini kanıtladığı takdirde yıllık bazda silah ambargosunu kaldıracağını ilan ettiğini kaydeden Günal, “Prosedüre nazaran, Dışişleri Bakanlığı’nın Kongre’ye olumlu rapor vermesi gerekiyordu. Trump, silah ambargosunun kaldırılması yetkisini de 14 Nisan’da imzaladığı kararname ile Dışişleri Bakanı’na devretmişti. Bu çerçevede birinci sefer 2020’de, ölümcül olmayan savunma materyallerinin 2021 mali yılını kapsayacak formda Kıbrıs’a ihracatına müsaade verildi. Bu yıl da ABD Dışişleri bakanlığı, Güney Kıbrıs’ın gerekli şartları yerine getirdiğini tespit etti ve Kongre’ye bildirdi. Ölümcül de dahil savunma gereci ihracatını büsbütün özgür bırakan karar 1 Ekim 2022’den itibaren geçerli olacak ve önümüzdeki sene de tekrar değerlendirilecek” diye konuştu.
‘GÜNEY KIBRIS, ABD İÇİN ÇOK KIYMETLİ BİR PARTNER’
Rum idaresinin, ABD’nin ambargosu nedeniyle silah teminini evvel Doğu Bloğu ve sonrasında Rusya’dan sağlar hale geldiğini kaydeden Günal, kelamlarına şöyle devam etti: “Bu alım, silah sistemlerinin yedek modülleri, eğitimi ve servisleri ile birlikte düşünülürse, birebir vakitte ülkeyi Rusya’ya daha bağımlı hale getiriyordu. ABD, Yunanistan’a verdiği askeri ve siyasi dayanak ile artık Türkiye ile Yunanistan ortasındaki istikrar siyasetinden vazgeçtiğini açık bir formda gösterdiğinden, ambargoyu kaldırma kararının Türkiye’de yaratacağı tepkisi da kabul edilebilir bir risk olarak kıymetlendirdi. Rusya’nın Doğu Akdeniz’in kilidi pozisyonundaki bu stratejik adadan ve genel olarak da Doğu Akdeniz’den uzaklaştırılması, artık yeteri kadar sağlam bir partner sayılmayan Türkiye’nin yansısından daha kıymetli görüldü. Hakikaten 2019’da Senato’dan geçen Doğu Akdeniz Güvenlik ve Güç Paydaşlığı Yasası (The Eastern Mediterranean Security and Energy Partnership Act) dokümanında de, Türkiye’ye yaptırım uygulanacağı açıklanırken, Güney Kıbrıs’ın çok kıymetli bir partner olduğu ve onunla güvenlik-askeri alandaki işbirliğinin geliştirileceği açıkça belirtilmişti. Rum idaresinin de, ABD ile ahenk içerisinde, mart ayından itibaren Rus savaş gemilerinin limanlarından hizmet almasına müsaade etmemeye başlamış, Batı’nın yaptırımlarına dahil olmuş ve bu yüzden de Rusya’nın dost olmayan ülkeler listesine başka AB üyeleri ile birlikte dahil edilmişti. Alışılmış bu listeye girmiş olmak, Türkiye’ye karşı güçlenmeye çalıştığı bir devirde, elindeki silah sistemlerinin yedek kesim ve servisinde Rusya’ya bağımlılığı daha büyük bir sorun haline getirdi. Fakat Güney Kıbrıs zati bir müddettir bu silahları ABD teknolojisi ile değiştirmeye çalışıyor idi ve bu yeni karar artık hem buna imkân verirken hem de ABD iktisadına katkı sağlayacak. Bununla birlikte, Türkiye’nin de lisana getirdiği üzere bu karar, Yunanistan’ı, Ege’yi ve Doğu Akdeniz’i kapsayan daha büyük bir ABD planının kesimi ve Ada’da var olan silahlanma yarışını hızlandırdığı üzere barışçıl tahlile de en ufak bir katkı sağlamayacak. Önümüzdeki vakitte ABD’nin dayanağını alan Güney Kıbrıs’ın, tıpkı Yunanistan üzere, Türkiye’ye karşı daha yiğit atılımlar içerisine girmesi mümkün. Karşılığında Türkiye’nin birebir sertlikte reaksiyon vermesi ve yeni tedbirler alması da doğal olacaktır.”
‘KUZEY KIBRIS’TA YAKLAŞIK 15 BİN RUS YAŞIYOR’
Doç. Dr. Altuğ Günal, ABD ambargosunun kaldırılması karşılığında Güney Kıbrıs’ın Rusya ile bağlarını zayıflatmasına ve Batı yaptırımlarına dahil olmasına bir reaksiyon olarak, Rusya’nın Kuzey Kıbrıs’ı birinci etapta tanımasa da, direkt uçuş yapabileceğine dair argümanların son devirde sıkça dillendirilmeye başladığını söyledi. Savaşın gidişatına bağlı olarak, aslında tüm Batı sisteminden dışlanmış ve yaptırım altındaki Rusya’nın bu türlü bir karar almaktan çekinmesi için fazla bir neden olmadığını kaydeden Günal, “Kuzey Kıbrıs’ta yaklaşık 15 bin Rus yaşıyor ve Cumhurbaşkanı Tatar da birkaç gün evvel, direkt uçuşlar için bir Rus firmasının sivil havacılık yönetimine başvurduğunu açıkladı. Rusya, Güney Kıbrıs’a Müslüman bir büyükelçi atayarak da Rumlara bir ikaz bildirisi vermeye çalıştı. Putin, Güney Kıbrıs Büyükelçisi’nin inanç mektuplarının sunulması merasiminde de, bugüne kadarki en kısa konuşmasını yaptı lakin başka yandan Kıbrıs probleminin BM Güvenlik Kurulu kararları temelindeki tahliliyle ilgili tezde istikrarlı olduklarını söyledi ki bu da direkt uçuş ya da tanımanın mümkün olmadığını gösterir. Rusya’nın Güney Kıbrıs Büyükelçiliği de “doğrudan uçuş başlamasıyla ilgili rastgele bir görüşme yapıldığını” yalanladı. Kesin olarak, Batı-Rusya münasebetlerinde ya da Rusya-Ukrayna savaşında çok beklenmedik gelişmeler olmadığı taktirde, Rusya’nın daimi üyesi ve üzerinde veto hakkına sahip olduğu BMGK’nın kararlarını yok sayarak, adayı tanıma yoluna gideceğini düşünmüyorum. Bu türlü bir karar için Batı’nın Rusya’yı çok zorlaması, Türkiye’nin ise tarafını Rusya olarak netleştirmiş olması gerekir ki bu da kısa vadede mantıklı gözükmüyor” dedi.
KKTC’NİN TANINMA ÇAĞRILARI
Günal, Kuzey Kıbrıs’ın memleketler arası toplum tarafından tanınma davetleri konusunda ise şu değerlendirmeleri yaptı:
“Kuzey Kıbrıs’ın bağımsızlık ilanı kararı, 15 Kasım 1983’te, tam da Türkiye’de bir idare boşluğu olan bir devirde, Türkiye’nin onayı olmadan alınmıştı. Türkiye elbette çabucak Kuzey Kıbrıs’ı tanıdı lakin o vakitten beri milletlerarası toplumun da tanıması için büyük bir uğraş harcamadı. Aslında Denktaş’ın vakit zaman konfederasyon telaffuzlarına karşın, 1977-1979 tepelerinden beri müzakereler federasyon kesin hedefiyle sürdü. BM’de, memleketler arası toplumun önünde Kuzey Kıbrıs’ı tanıma daveti yapılması birinci kere yapılıyor. Bu manada epey değerli bir adım. Lakin dost ülkelerin bile Kuzey Kıbrıs’ı tanıması en azından hukuken kolay değil. Hakikaten en başta BMGK’nın, no 541 ve no 550 üzere Kuzey Kıbrıs’ı tanımayın diyen kararları var. Bu çerçevede tanınma için en az 9 olumlu oy ile (5 daimi üyeden veto gelmediği taktirde) BMGK’dan yeni bir karar gerekir ki bu da hayli güç. Batı’nın Kuzey Kıbrıs’ı tanımamasının hukuksal nedeni, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin toprak bütünlüğünü bozacak biçimde güç kullanılarak kurulduğunu argüman etmesi. Rusya’nın bugün yaptığı da, Ukrayna’nın toprak bütünlüğünün güç kullanılarak ihlali olarak görüldüğünden, Kuzey Kıbrıs’a bir sempati sağlamamakta. Bununla birlikte devletlerin, yüksek çıkarları ya da müttefiklikleri gerektirdiğinde, BMGK kararlarını görmezden gelebildikleri ya da hukuksal argümanlarını değiştirebildikleri de aşikâr. Türkiye tanınma talebini memleketler arası toplumda seslendirmeye ve dost ülkelerden takviye istemeye devam etmeli. Bu Kıbrıslıların iradesine ziyan vermeyecektir gerçekten şayet Kıbrıslı Rum ve Türkler federasyon kurmak isterlerse, bunu Kuzey Kıbrıs tanındıktan sonra da yapabilirler.”