Görkem Konutçu x [email protected]
“Kim var imiş biz burada yoğ iken”
Tarihçi Cemal Kafadar, ismini Karacaoğlan’ın bu mısraından alan, 16 ve 17. yüzyıllar Osmanlı dünyasından hayli mütevazı dört kişiyi anlattığı kitabının başında ozanın, hayatın acılarından dem vuran şiirinin sonunda neden bu soruyu sorduğunu irdeler: “Kâh âşık kâh düpedüz çapkın sesi ile tanıdığımız şiirlerinde pek görülmeyen ya da açık edilmeyen bu felsefi-tarihi hassaslığı, neden kendisine kolay kolay yakıştıramadığımız efkârlı bir şiirin sonuna yerleştirir?” Ve uyarır: “Bu soru sizde bir merak uyandırmadıysa, hatta tarihçilerin bu tıp sorularla uğraşmasını yadırgıyorsanız bu kitabı okumanızı tavsiye etmem.” Kafadar’a nazaran tarih, yok olanla değil, bir vakitler var olanla ilgilidir. Karacaoğlan da “kim var imiş” diye sorarak onların kanlı canlı beşerler olduklarını hatırlatır; artık yok olduklarını değil, bir vakitler var olduklarını tabir eder: “’Onlardan sonrası’ olduğumuzun ve bir de ‘bizden sonrası’ olacağının şuuruyla, yani bugüne ilişkin ve geleceğe dönük bir perspektifle anlamağa çalıştığımız birileridir mazinin insanları. Yunus üzere mevt gerçeği ve ahiret üzerine düşünmek isteyenler ideolojiye yönelse gerektir, Karacaoğlan üzere hayat ve dünya üzerine düşünmek isteyen ise tarihe…” Urla-Çeşme Yarımadası’nın Ege Denizi’ne gerçek uzandığı topraklar üzerinde, zeytin ağaçlarının gölgesinde yükselen Teos Antik Kenti de sanatkarları, bilim insanları, tarihte iz bırakmış değerli şahısları ve elbette sıradan sakinleri ile tüm bu sorular üzerinde düşündüren bir kent. Teos’u adım adım dolaşırken Karacaoğlan’ın mısraları ve Kafadar’ın kelamları dönüp durdu zihnimde.
18. yüzyıldan bugüne
“Milliyet Arkeoloji ve İş Sanat Kültürel Miras Buluşmaları”nın üçüncü durağıydı Teos. Sıcak bir haziran günü ziyaret ettiğimiz kent her ne kadar 18. yüzyıldan bu yana Batılı araştırmacı ve gezginlerin uğrak noktalarından biri olsa da Teos’taki kapsamlı araştırmaların tarihi çok gerilere gitmiyor. Daha çok kentteki Dionysos Tapınağı etrafında gelişen araştırma faaliyetlerinin tertipli ve kapsamlı bir biçime kavuşması 2010 yılına dayanıyor. Kentte hafriyat, araştırma, muhafaza ve tamirat çalışmaları 2010 yılından bu yana Prof. Dr. Musa Kadıoğlu başkanlığında sürdürülüyor.
Kuruluş efsanesi
Teos’taki birinci yerleşime dair izler M.Ö. 1050-900 yıllarına tarihleniyor. M.Ö. 10. yüzyıla ilişkin buluntular ortasında, içerisinde küçük bir bebek iskeletinin bulunduğu kulplu bir amfora ile kimi seramik kesimleri yer alıyor. Birinci sakinlerinin Karia kökenli mahallî bir halk olduğu bilinen Teos’un efsanevi kurucusunun ise Athamas olduğu kabul edilir. Kuruluş efsanesine nazaran Athamas, Teos kıyısına ayak bastıktan sonra adamlarıyla birlikte kenti kuracağı uygun bir yer aramaya çıkar. Kıyıya geri döndüğünde kızı Ara’nın çakıl taşlarıyla bir konut yapmaya çalıştığını görür. Orta, babasına “Sen bir fayda iken, ben sana bir kent yaptım” der ve burada kurulan kentin ismi da Ara’nın söylediği birinci söz, Yunancada “iken” manasına gelen “Teos” olur. Kadıoğlu, Teos’un 18. yüzyılın başlarından itibaren kentte bulunan epigrafik metinler, Helenistik Dönem’in en ünlü mimarı Hermogenes’in yapıtı Dionysos Tapınağı ve mermeri ile öne çıktığını belirtiyor.
Dionysos kültü
Teos’a olan ilginin odak noktası Dionysos Tapınağı, Ege Dünyası’nda şarabın, coşkunluğun ve rahmetin simgesi ilah Dionysos ismine yapılmış en büyük ve görkemli tapınak olarak bilinir. Kentteki araştırmaların merkezinde yer alan bu tapınak ve onunla bağlantılı şenlikler, Antik Dönem’de de Teos’un çokça ziyaretçi ağırlamasına neden olmuş. Kentin baş yaradanı Dionysos, insanı tabiatın sırlarına ve gücüne eriştirmek yani aslında bir mânâda ilahlaştırmak, allahla birleştirmek için şarabı ve sarhoşluğu kullanır. Prof. Dr. Mustafa Adak’ın belirttiği üzere Teos’un büyük oranda tepeliklerden oluşan kurak yerleri lakin zeytincilik ve bağcılık için müsaitti. Bu da şarabın kentte kıymetli bir ekonomik öge; Dionysos’un ise kentin baş ilahı olmasını sağladı. Teoslular ilah Dionysos’un kendi kentlerinde doğduğuna da inanırdı. Tekrar Adak’ın verdiği bilgilere nazaran kentte en geç M.Ö. 4. yüzyılda düzenlenmeye başlanan Dionysia Bayramı, Teos’un başat bayramıydı. Bu bayramın merkezinde ise tiyatro oyunları vardı. Dionysos’un heykeli de oyunlar boyunca seyircilerin ortasında bulunurdu. Kentte Dionysos’la ilgili tek bayram bu değildi. Dionysos, yıl içinde düzenlenen en az dört bayramda temsil ediliyordu.
Tapınağın önemi
Dionysos’un kent tarihindeki hâkimiyeti, araştırma tarihine de damgasını vurmuş. Teos’taki araştırmalarda üzerinde en çok durulan yapı Dionysos Tapınağı… M.Ö. 3. yüzyılın son çeyreğine tarihlenen yapı, Hermogenes tarafından inşa edilmiş. Tapınak, Dionysos Kutsal Alanı’nın merkezinde yer alıyor. Kutsal Alan’da merasim alanı, U-planlı basamaklı bir altar (sunak) ve stoa üzere yapılar da bulunuyor. Tapınağın doğusunda, Kutsal Alan’a ana girişi sağlayan “propylon”un kalıntıları da mevcut. Tapınağın kült heykeline ilişkin baş, 18. yüzyılın başında İzmir’de Hollanda Konsolosu Daniël Jean de Hochpeid tarafından satın alınmış ve bugün Leiden Rijkmuseum’da sergileniyor. “Leiden Dionysos’u” olarak bilinen bu başın, M.Ö. 3. yüzyıla tarihlenen bir heykelin Traianus-Hadrianus Periyodu kopyası olduğu düşünülüyor.
Meclis yapısında eğitim
Kentin en güzel korunmuş yapısı ise birinci evresi M.Ö. 3. yüzyıl sonu ile M.Ö. 2. yüzyılın başına tarihlendirilen bouleuterion yani meclis binası. Yaklaşık 800 kişilik bu yapı, meclis toplantılarının yapıldığı yer olmasının dışında imtihanlara mesken sahipliği yapmak üzere bir fonksiyon de görmüş. Teos’ta bulunan, Polythros isimli bir varlıklı tarafından kurulan eğitim vakfının yazıtında o periyoda kadar dilbilgisi ve müzik öğretmenlerinin gymnasium’da yaptığı imtihanların artık bouleuterion’da yapılacağı belirtiliyor. Spor eğitimlerine ise araştırmalarda şu ana kadar fakat birtakım mimari elemanları bulunabilen gymnasium’da devam edilmiş. M.Ö. 2. yüzyıla ilişkin olan ve İzmir Arkeoloji Müzesi’nde sergilenen bu yazıt, vakfın işleyişi, öğretmen seçimi ve maaşları hakkında detaylı bilgiler içeriyor. Buna nazaran en çok maaş, yıllık 700 “drakhme” (700 yevmiye) ile telli çalgılar konusunda eğitim veren müzik öğretmenine ayrılmış. Musa Kadıoğlu, bu vakfın benzerinin Milet’te de bulunduğunu lakin oradaki fiyatların Teos’takinin yarısı olduğunu belirterek, kelam konusu yazıtın Anadolu eğitim tarihi açısından çok değerli olduğunu vurguluyor.
Zeytin ağaçlarının gölgesinde
Dionysos Tapınağı ve bouleuterion’un yanı sıra tiyatro yapısını, pek çok yazıtı, Roma Periyodu sarnıcını ve surlara ilişkin kalıntıları da görebileceğiniz kenti ziyaret etmeden evvel İş Bankası Kültür Yayınları’ndan çıkan, benim de bu yazıda çokça faydalandığım, Musa Kadıoğlu editörlüğünde hazırlanan “Teos Yazıtlar, Kültler ve Kentsel Doku” kitabına göz atmanızı öneririm. İçerdiği çok değerli bilgilerin yanı sıra tıpkı Teos üzere zeytin ağaçlarıyla kaplı olan bu kitap görsel olarak da yeterli hazırlanmış. Teos’ta binlerce yıllık kalıntıların ortasında dolaşırken, asırlık zeytin ağaçlarının gölgesinde soluklanıp Dionysos şenliklerinden kalabalık bir Teos gününü hayal etmeyi unutmayın… Karacaoğlan üzere hayat ve dünya üzerine düşünürken “kim var imiş biz burada yoğ iken” diye sual eylemenin bir diğer biçimi de bu olsa gerek.
Önemli Teoslular ve Sanatkarlar Birliği
Teos, İonia’nın altın çağı olarak görülen M.Ö. 6. yüzyıl ve Helenistik Dönem’de M.Ö. 3.-2. yüzyıllarda en parlak periyodunu yaşamış. Her ne kadar kabul görmemiş olsa da M.Ö. 600’lü yıllarda ünlü matematikçi ve filozof Thales, Teos’un 12 İon kentinin birlik merkezi olmasını önermiş. Bölgenin kıymetli kentlerinden biri olan Teos, edebiyattan bilime, farklı alanlarda kıymetli bireyler yetiştirmiş ya da bu şahıslara konut sahipliği yapmış. Ozan Antimakhon (M.Ö. 8. yüzyıl), şair ve bestekar Pythermos (M.Ö. 6. yüzyıl), kentin en ünlü ismi şair Anakreon (M.Ö. 6. yüzyıl), filozof Protagoras (M.Ö. 5. yüzyıl), hatip Glaukon (M.Ö. 4. yüzyıl), arka virtüözü Athenodoros (M.Ö. 4. yüzyıl) ve Flütçü Kraton (M.Ö. 2. yüzyıl) bu isimlerden kimileri… Dionysos kültünün kentteki kıymeti nedeniyle memleketler arası saygınlığı olan şair, müzisyen, aktör ve müzikçilerden oluşan Dionysos Sanatkarlar Birliği, M.Ö. 3. yüzyılın son çeyreğinde Teos’a yerleşmiş. Teos, bu sanatkarlar sayesinde ismini duyururken, kent halkı, M.Ö. 220’li yıllara tarihlenen bir kararname ile sanatkarlara bir arazi bağışlayıp onları vergilerden de muaf tutmuş. Birlik, kentteki Dionysos Şenliklerinin düzenlenmesinde de rol almış. Daha sonraları “ekonomik” sebeplerle kent halkıyla aksi düşen birlik üyeleri, yaklaşık olarak M.Ö. 140’lı yıllarda Teos’tan gönderilmiş.