Rusya İmparatorluğu`nun Tiflis merkezli idaresi Kafkasya`nın müslüman köylerinde çağdaş tipli eğitimi yaygınlaştırmak maksadıyla kurduğu okullara birinci başlarda Rus kökenli öğretmenleri gönderirken Gori kasabasında açılan Öğretmen Yüksek Okulu`nda 1879`dan Azerbaycan (o vakit Tatar deniyordu) kısmı de faaliyete başlamıştı. Kısmın Tatar kökenli lideri Aleksandr Çernyayevski köyleri dolaşarak en yetenekli müslüman çocukların isimlerini not ediyor daha sonra eleme yoluyla içlerinden en âlâ olanları Yüksek Okula kaydediliyordu.
28 Mayıs 1918`de ilan edilen Azerbaycan Cumhuriyeti`ni kuran takımların bir kısmı işte o Gori Okulu`ndan mezun olmuştu. Medreselerin kapatılarak yerine kurulan çağdaş tipli okullardaki birinci iş öğrencilere sesli alfabeyi öğretmekti. Rusya egemenliği altında bulunulmasından ötürü bu, Kiril alfabesiydi.
Mirza Fethali Ahundzade`nin başlatığı “Şekil alfabesinden sesli alfabeye geçiş” harekatı Osmanlı idaresinden onay almamasına karşın Kafkasya`da uygulamaya konulduğunda kendi istediği Latin alfabesinin değil de Kiril alfabesinin Kafkasya`nın dağ kavimleri ortasında bile öğretilmeye başlamasından duyduğu memnuniyeti şarkın çağdaş manadaki bu en büyük mütefekkiri olan Ahundzade niyetini, “Çeçenler Rus alfabesini öğrenecek ve bunun sayesinde 50 sene sonra Kafkasya`da bir tek eğitimsiz insan kalmayacaktır” halinde söz etmişti. Gori Öğretmen Yüksek Okulu`na 1882 yılında şimdi 13 yaşındayken Nahçıvan`da keşfedilerek kaydı yapılan çocuklardan biri Celil Mehmetkuluzade edebi yaratıcılığa başlarken tereddütsüz Mirza Fethali Ahundzade`nin yolundan yürümüştü. 1887 yılında Gori Öğretmen Yüksek Okulu`ndan mezun olduktan sonra Nahçıvan`ın Nehrem köyüne öğretmenlik yapmak için gönderilen Mehmetkuluzade köyde gördüklerini 1895 yılında `Danabaş Köyünün Havadisi` isimli yapıtında tasvir etmişti. Dünya edebiyatının en güzel düz yazı örneklerinden biri olan bu romanın dışında `Danabaş` (Nehrem köyü) teması Mehmetkulluzade`yi hayatı boyunca düşündürmüştür. 1903 yılı sonlarında Tiflis`e taşınarak gazetecilik yapmaya başlayan Mehmetkuluzade, 7 Nisan 1906`da Şark aydınlanmasının odunsuz bir medya kurumu olan Molla Nasrettin mecmuasını çıkarmıştır. Omanlı`dan Hindistan`a kadar müslüman müziğin tüm köşelerine ulaşan “Molla Nasrettin” mecmuasının haftalık abone tirajı beş bin adede ulaşınca baskı düzenekleri devreye girmiştir. Celil Mehmetkuluzade, 1890`larda bulunduğu Nehrem köyünde ve Nahçıvan`da gördüklerini düz yazı çeşidi yapıtlarında, güldürü ve trajikomedilerinde ışıklandırdığı üzere sahibi olduğu “Molla Nasrettin” mecmuasında de geniş yer vermiştir. Nehrem köyünün prototipi olarak yarattığı `Danabaş` simgesi eli kalem tuttuğu sürece Celil Mehmetkuluzade`nin yapıtlarından hiç eksik olmamıştır. Bunun bir örneğini teşkil eden ve 1921`de kaleme aldığı Danabaş köyünün öğretmeni güldürüsünde Mehmetkuluzaade Nehrem okulunda şahsen görüp yaşadıklarını kağıda dökmüştür. Biçim alfabesi olan Arap alfabesinden sesli Kiril alfabesine geçiş sürecini öğrencileri bilinçsiz ezberciliğin pençesinden kurtarma gayreti olarak kıymetlendiren Mehmetkuluzade`nin Danabaş köyünün öğretmeni güldürüsünde sesli alfabenin manasını idrak etmek istemeyen ve çocuklarını sesli alfabeyi öğrenmekten sakındırmaya çalışan velilerle öğretmen Hasanov`un ortasında geçen şu diyaloğa göz atalım:
Öğretmen Hasanov: Hayır, Gülüstan okumayacaklar. Yazık değiller mi çocuklarımız yıllar yılı gözlerini “Biz Gülüstan okumuşuz” diye harab etsinler. Lakin yeni sesli metot ile Çernyayevski`nin “Vatan Dili” kitabını birkaç ay içinde okuyup bitirecekler ve elleri kalem tutacak.
Molla Mevlamverdi: Bay okul öğretmeni, artık söylediğiniz o kelamı ben anlamadım.
Öğretmen Hasanov: Pekala o vakit `ot` sözünü ele alalım. Kırlarda biten, hayvanların yediği otu kastediyorum. Artık biz `ot` yazmak istiyoruz.`Ot` sözünde iki ses var: Biri `o`, biri de `t`. Evvel yazıyoruz `o`, akabinde yazyoruz `t`, oluyor `ot`.
Molla Mevlamverdi: Bağışlayın, Bay Öğretmen,`ot` sözü iki harften değil üç harften ibarettir.
Öğretmen Hasanov: Hayır, iki harftir.
Molla Mevlamverdi: Hayır, affedersiniz, üç harftir. Biri `Elif`, biri `Vav`, biri de `Tey`. Siz bunu anlayamayacak seviyede mi eğitimden mahrumsunuz? (Köylüler gülüyor).
Danabaş köyünün öğretmeni komedisindeki bu diyalog form ile metodun, ezbercilikle aklın ve mantığın gayretinin, Gülüstan-Bustan ile edebiyatın Batı biçimi yeni tipleri olan romanın, güldürünün, trajedinin acımasız çatışmasının tasviridir. Zaferi hangi tarafın kazandığını müslüman dünyasının da en az 175 yıldan bu yana bilmesi gerekirdi…
Yazar, düşünür, Şeyhü`l Muharririn olarak Celil Mehmetkuluzade`nin büyüklüğünün bir yanı da 1880`lerin sonlarından itibaren içinde bulunarak yazdığı muhitin 1990`ların başlarında yine tıpatıp ortaya çıkmasıdır. Evet, Mehmetkuluzade`nin 1895 yılında kaleme aldığı Danabaş köyünün “Havadisi” romanında tasvir edilen ağalık yapısının birebiri 1995 yılından itibaren birebir bölgede tekrar kurulmuştur. Bu noktada Claude Levi-Strauss`a hak kazandırmamak imkansız oluyor.
Bu noktada devreye giren öbür bir eser yeniden Celil Mehmetkuluzade`nin son yapıtı Meczup Yığınağı trajikomedisi oluyor.
1927 yılında kaleme aldığı bu trajikomedide Celil Mehmetkuluzade dinci-baskıcı rejimlerin insan toplumlarını sürüklediği durumun edebi tasvirini vermiştir.
En yeterlisi bu yapıtı ayrıyeten yazmamız olacaktır.
Benim Nobel mükafatı sahibi yazarımın Celil Mehmetkuluzade olduğunu gururla söz ederek bu yazıyı bitireyim…
Dr. Mayis Alizade
Odatv.com