Joanna Thompson
İnsanlar on (veya tahminen de yüz) binlerce yıldan beridir kanılarını lisanla (lisanla) açığa vuruyorlar. Bu, çeşidimizin ayırt edici bir özelliği; o denli ki, geçmişte bilim insanları lisan kapasitesinin bizi öteki hayvanlardan ayıran temel fark olduğunu öne sürdüler. Ve onlar hakkında konuşabildiğimiz sürece, birbirimizin fikirlerini merak ediyoruz.
ABD’nin Las Vegas kentinde bulunan Nevada Üniversitesi’nde insanların fikirleri nasıl formülleştirdiklerini inceleyen bir araştırma psikoloğu olan Russell Hurlburt, verdiği demeçte, “‘Her fikriniz için bir kuruş veririm’ üzere bir önerme, bence insanlık kadar eskidir” diyor. Bununla birlikte, sanki bilim insanları niyet ve lisan ortasındaki ilgiyi nasıl inceliyorlar? Ve sözler olmaksızın düşünmek mümkün mü?
CHOMSKY YANILMIŞ OLABİLİR
Birkaç on yıl boyunca süren araştırma sonucunda bulunan cevap, şaşırtan bir formda, “evet”. Mesela, Live Science’ın daha evvel aktardığı üzere, Hurlburt’ün araştırmaları, kimi insanların bir iç monologa sahip olmadıklarını, yani başlarında kendileriyle konuşmadıklarını ortaya koymuştu. Ve öteki araştırmalar, insanların kelamsız mantık sorunları üzerinde çalışırken beyninin lisan bölgelerini kullanmadıklarını ortaya koyuyor. Ne var ki, onlarca yıldan beridir, bilim insanları karşılığın “hayır” olduğunu düşünüyordu; (onlara göre) bu akıllı düşünme durumu, cümle kurma yeteneğimizle iç içe geçmişti.
Massachusettes Teknoloji Enstitüsü’nün (MIT) McGovern Enstitüsü’nde sinirbilimci ve araştırmacı olan Evelina Fedorenko, verdiği demeçte, “Öne çıkan savlardan biri, lisanın temelde daha karmaşık kanılar oluşturmamıza imkân tanıyacak biçimde oluştuğudur” diyor. Scientific American’ın bildirdiği kadarıyla, bu fikir, 20. yüzyılın ortalarında Noam Chomsky ve Jerry Fodor üzere efsanevi dilbilimciler tarafından savunulsa da son yıllarda, gördüğü takviyesi yitirmeye başladı. Ulaşılan yeni ispatlar, araştırmacıları, nasıl düşündüğümüze ve lisanın bu süreçte üstlendiği role ait eski varsayımları tekrar değerlendirmeye yöneltti.
“Simgeleştirilmemiş düşünme”, sözleri kullanmaksızın gerçekleşen bir bilişsel süreç çeşidi. Hurlburt, bir meslektaşıyla birlikte, 2008 yılında ‘Consciousness and Cognition’ (Bilinç ve Bilişsellik) isimli mecmuada, bunun gerçek bir olgu olduğunu doğrulamak için onlarca yıl süren araştırmalar yaptıktan sonra bu terimi icat ettiklerini tabir etti.
KELİMELER DÜŞÜNME SÜRECİNDE BİR HUDUT ÇİZMİYOR
Dil ve bilişsellik eğitimi, kısmen, tanım edilmesi sahiden de güç olduğu için herkesin bildiği üzere ziyadesiyle meşakkatlidir. Hurlburt, “İnsanlar çok farklı içsel tecrübeleri tanım edebilmek maksadıyla birebir sözleri kullanır” diyor. Örneğin, bir kişi pembe fillerin geçit merasimini içeren görsel bir fikri aktarmak maksadıyla, görsel olmayan ve pembe file odaklanan iç monologlarını lisana getirmek için kullandıklarına benzeri sözleri kullanabilir.
Bir öbür husus ise, birinci etapta lisandan bağımsız bir kanıyı ayırt etmenin güç olabilmesi. Hurlburt, “İnsanların büyük kısmı, (kafalarının) simgeleştirilmemiş kanılarla meşgul olduğunu bilmiyor” diyor ve ekliyor: “Bunu sık sık yapan beşerler bile farkında değil.”
Ve beşerler şahsî fikirlerine bu derece sıkışıp kaldıkları ve öbür insanların zihinlerine direkt doğruya ulaşamadıkları için, kendi zihnimizin içinde devam eden düşünme süreçlerinin üniversal olduğunu varsaymak cazip gelebilir. Bununla birlikte, Fedorenko’nunki üzere kimi laboratuvarlar, lisan ve niyet ortasındaki ilişkiyi gözlemlemek ve ölçmek için daha âlâ yollar tasarlıyorlar. İşlevsel manyetik rezonans görüntüleme (fMRI) ve mikroskopi gibisi çağdaş teknolojiler, araştırmacılara, insan beynindeki hangi kısımların farklı fonksiyonlara karşılık geldiği konusunda ziyadesiyle düzgün bir fotoğraf sunuyor; mesela, bilim insanları artık beyinciğin istikrar ve duruş marifetlerini denetim ettiğinden, oksipital lobun ise görsel süreçlerin büyük kısmını gerçekleştirdiğinden haberdarlar. Ve sinirbilimciler, bu daha geniş loblar içinde, uzun vadeli hafıza, mekânsal akıl yürütme ve konuşma üzere maharetlerle kontaklı daha özel fonksiyonel kısımlara daha da yaklaşarak onu haritalandırabildiler.
BEYİN HARİTALARI FARKLI SONUÇLARA İŞARET EDİYOR
Fedorenko’nun gerçekleştirdiği araştırma, bu çeşit beyin haritalarını dikkate alıyor ve onlara etkin bir bileşen ekliyor. “Şayet lisan, akıl yürütme bağlamında değerliyse, bu durumda akıl yürütmeyle meşgul olduğu esnada sinirsel kaynaklarda kimi örtüşmeler olmalı” diye bir varsayımda bulundu. Farklı biçimde söyleyecek olursak, şayet lisan düşünmek için gerekliyse, bir kişi bir sorunu çözmek için mantığını kullandığında lisan işlemeyle ilişkili beyin bölgeleri aydınlanmalıydı.
Kendisi ve takımı, bu iddiayı sınamak hedefiyle iştirakçilere bir sudoku bulmacası ya da birkaç cebir sorusu üzere çözmeleri gereken, söz içermeyen bir mantık sorunu verdikleri bir araştırma yürüttü. Araştırmacılar daha sonra, bulmacayı çözdükleri esnada bu insanların beynini bir fMRI makinesi kullanarak taradılar. Araştırma takımı, iştirakçilerin beyinlerinin lisanla temaslı bölgelerinin sorunları çözdükleri esnada aydınlanmadığını, öbür bir deyişle, sözler olmadan akıl yürüttüklerini keşfettiler.
Fedorenko, Hurlburt ve oburlarının yaptığı birtakım araştırmalar, lisanın ‘afazi’* üzere muhakkak nörolojik durumları anlamak bağlamında bilhassa kıymetli bir bulgu olan insan bilişselliği için gerekli olmadığını ortaya koydu. Fedorenko, “Dil sistemini bir biçimde ortadan kaldırdığınızda da akıl yürütmenin fonksiyonunun büyük kısmı ziyadesiyle uygun işleyebilir” diyor. Tekrar de, “Bu, lisan aracılığıyla daha kolay olmayacağı manasına gelmiyor” diye ekliyor.
*Afazi, beynin sol yarı küresinde lisandan sorumlu kısımların hasar görmesi sebebiyle oluşan bir bozukluktur. Kelamlı ve yazılı bağlantısı yahut her ikisini birden tesirler. Afazinin çoklukla ana sebebi inme yahut baş travmasıdır. Fakat beyin tümörü yahut ilerlemiş nörolojik bir hastalık sonucunda da gelişebilir.
Yazının yepyenisi Live Science sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)