Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), yoğunluğu ve ortaya çıkışı şahsa nazaran değişen üç belirtinin bir ortada görülmesi ile karakterize edilir:
-Dikkat eksikliği (dikkati sürdürememe, bir misyonu tamamlayamama, sık unutkanlık…),
-Motor hiperaktivite (sürekli ajitasyon, yerinde duramama)
-Dürtüsellik (bekleme zahmeti, oburlarının faaliyetlerini bölme eğilimi).
Çocuğa bağlı olarak, bir yahut iki semptom baskın olabilir, fakat hadiselerin yaklaşık %20’sinde her üç semptom da alakalıdır.
DEHB tanısı fakat şu belirtiler varsa konulabilir:
-Semptomlar çocukluk periyodunda, 12 yaşından evvel ortaya çıkarsa,
-Semptomlar 6 aydan fazla görüldüyse,
-Semptomlar okul tahsilini, toplumsal münasebetleri ve hayat kalitesini etkilediyse ve çocuk için gerçek bir zorluk haline geldiyse.
DEHB ne kadar yaygındır?
DEHB’li çocuklar okul nüfusunun %3 ila 5’ini oluşturur ve çoğunlukla erkektir.
Bununla birlikte, belirtilerin daha az görünür olduğu kız çocuklarında DEHB hafife alınmaktadır. Kız çocukları daha az hiperaktiftir ve tespit edilmesi daha sıkıntı olan dikkat bozukluklarına sahip olma eğilimindedirler.
Bir çocuk hareketli yahut dikkatsizse DEHB var diyebilir miyiz?
Dikkatsizlik, hiperaktivite yahut huzursuzluk, DEHB’ye ilişkin olmaksızın, sıkıntı bir duruma reaksiyon olarak çocuğun karakter özellikleri yahut süreksiz semptomlar olabilmektedir.
Nitekim:
-Bir çocuk vakit zaman dikkatsizlik yahut hiperaktivite gösterebilir (örneğin: bir doğum günü partisinin yaklaşmasıyla ilgili heyecan duyma yahut açık havada oyun oynanan bir günün akabinde büyük yorgunluk hali sonucu);
-Çocuk gelişimi boyunca, DEHB’den bağımsız olarak daha hareketli ve faal devirler yaşar (örneğin: 3 ila 5 yaş ortasında, keşif devri onu daha hareketli hale getirebilir);
-Aile içi çatışmalar yahut öbür gerilimli şahsî durumlar çocuğun okul çalışmalarına konsantre olmasını engelleyebilir ve onu daha sonlu yapabilir;
-İşitme yahut görme sıkıntıları DEHB ile karıştırılabilir.
Davranışın kaynağını daha düzgün belirlemek için çocuğunuzu gözlemleyin ve kendinize aşağıdaki soruları sorun, örneğin:
-Sorunlar orta sıra mı yoksa uzun periyodik mi?
-Çocuğum gereğince uyuyor mu?
-Okula gitmeden evvel gereğince yemek yiyor mu?
-Okul vaktinde, arkadaşlarıyla ve küme içinde tam olarak nasıl davranıyor?
-Çocuğum okulda ne üzere zorluklar yaşıyor?
Ancak dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik üzere belirtiler 6 aydan uzun sürdüğünde ve ömür kalitesini etkilediğinde DEHB’den bahsedebiliriz. Alanında uzman bir çocuk ergen psikiyatristi gerekli testler ve muayene sonucu DEHB tanısı koyabilir.
DEHB neden olur?
Hiperaktivitenin eşlik ettiği yahut etmediği Dikkat Eksikliği Bozukluğunun nedeni/nedenleri şimdi kesin olarak bilinmemektedir.
Araştırmalara nazaran:
-DEHB’in var olduğu ailelerden gelen çocuklarda daha sık görülebilir, kalıtsal bir bileşen olabilir;
-Yenidoğan devriyle ilgili birtakım risk faktörlerinin varlığında (örn. prematürite, oksijensiz kalan yenidoğan, tütüne maruz kalma, hamilelik sırasında alkol tüketimi) daha sık görülebilir;
-DEHB’li çocuklarda bilgi ileten makul beyin devrelerinde fonksiyon bozukluğu görülebilir (özellikle beynin belli davranışları denetim etmekten sorumlu bölgelerinde);
-Bazı hiperaktif çocukların demir depolama kapasitelerinde eksiklik vardır. Münasebetiyle, demir eksikliği ne kadar fazlaysa, DEHB semptomları da o kadar besbelli olabilir.
Fizyolojik ve biyolojik sebeplere ek olarak araştırmalar erken çocukluk periyodundaki birtakım ebeveyn tavırlarının da hiperaktiviteye sebep olabileceğinden bahseder. Örneğin, bebek huzursuz olduğu vakitlerde ağlarken sıkça başvurulan bebeği sallayarak yatıştırma prosedürünün ileriki yaşlarda sakinleşme/yatışmanın hareket ile bağdaştırılmasını sağlayabileceği ve çok hareketliliğe neden olabileceği düşünülmektedir. Erken çocukluk periyodunda bebek, olumsuz his yahut huzursuzluk yaşadığı durumlarda sallandıkça sakinleşmeyi, hareket halinde olmayı bir his regülasyon metodu olarak kodlayabilir. Büyüdükçe de yaşadığı olumsuz hisleri yatıştırmak için hareketliliğini arttırma yoluna gidebilir. Araştırmalar, bu çeşit yatıştırma davranışları yerine bebeğe yahut çocuğa, yaşadığı olumsuz duygulanıma karşı daha kapsayıcı tavırlar sergilemeyi önermektedir.
DEHB konusunda size kim yardımcı olabilir?
DEHB tanısı almış bir bireye, zorlandığı noktaları uygunlaştırmayı öğretmek hedefiyle yardımcı çok taraflı bir yaklaşım yararlı olacaktır. Psikoterapi ve duyu bütünlemenin yanı sıra gerekirse ilaç tedavisi de bilhassa tavsiye edilir.
Psikoterapi süreci temel olarak yapılandırılmış bilişsel davranışçı metotlarla çalışır. Ülkemizde DEHB’li çocuklar için hazırlanmış çeşitli yapılandırılmış tedavi programları mevcuttur. Çocuğun muhtaçlıklarını anlamak ve daha uygun yardımcı olabilmek ismine çeşitli ebeveyn psikoeğitim çalışmaları da gerekli görülür. Okullar içinde DEHB konusunda farkındalık kazandırma ve kaideleri uygun hale getirmeleri konusunda psikoeğitim çalışmaları sürdürülür.
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu yetişkinlerde nasıl tecrübelenir?
Çocukluk devri okul hayatında derslere odaklanma zahmeti, hareketlilik, yerinde oturmama, uzun müddetli dikkati sürdürüp dinleyememe ve ders muvaffakiyetinde düşüşler ile kendisini gösteren DEHB, kişinin ergenlik ve yetişkinlik periyodunu de etkileyebilecek nörogelişimsel bir bozukluktur. Bilhassa dürtüselliğin doğal bir artış gösterdiği ergenlik devrinde DEHB belirtileri, kişinin kendisine ziyan gelebileceğini öngöremeden çeşitli davranışlarda bulunması ile çok daha riskli durumlara yol açabilmektedir. DEHB’li bir ergen, koyulan kurallara ve sonlara çok daha fazla karşı gelerek bu hudutları aşmaya çalışacaktır. Birebir vakitte, hudutlara uymamanın tatmin edici tesiriyle çok uç taleplerle karşınıza gelebilecektir. Bunun yetişkinlik periyodundaki yansımaları ise odaklanamamanın daima bir aktivite arayışında olma, iş hayatında verimsizlik, işleri tamamlayamama, sık sık iş değişikliği yapma, bir toplantı esnasında paylaşım yapan bireyi dinleyememe, sıra beklemede zorlanma, stabiliteyi sağlayamama, gayeye yönelik çalışma konusunda ve gerilimli bir durum ile baş etmede zahmet üzere sonuçları olabilmektedir. Bu bireyler rutinleri sürdürmede zorlanabilmektedir. Kişi ağır formda gerginlik, içsel huzursuzluk deneyimleyebilmektedir. Münasebetiyle kişinin günlük omurdaki fonksiyonelliği azalmakta ve ilaç tedavisine gereksinim ortaya çıkmaktadır. Yetişkinlerde DEHB belirtilerinde, sorun birden fazla vakit sadece dikkatin eksik olması değil dikkatin yönetilememesi ve uygun tarafa yönlendirilememesidir. DEHB belirtileri gösteren bir yetişkinin his regülasyonunu sağlayamama, toplumsal yaşantısında buluşmaları planlayamama, gecikme, unutma ve vakit idaresinde başarılı olamama ihtimali çok daha fazladır. Kişi, bilhassa sorumluluk almada ve organize olmada zahmet çekebilmektedir. Eş vakitli olarak alkol ve unsur bağımlılığı, telaş bozuklukları ile çeşitli duygudurum bozuklukları DEHB ile birlikte görülebilmektedir.