Hatay’ın merkez ilçelerinden Antakya, 7,7 büyüklüğündeki sarsıntının merkez üssü olan Pazarcık’a yaklaşık 200 kilometre ve 7,6 büyüklüğündeki zelzelenin meydana geldiği Elbistan’a ise yaklaşık 300 kilometre uzaklıkta bulunuyor. Sarsıntı bilhassa Antakya’da ağır yıkıma yol açmış durumda. Merkezdeki binaların yarıya yakınının çöktüğü görülürken, ayakta olan binalar ise ağır hasarlı ve oturulması mümkün değil.
Türkiye Zelzele Tehlike Haritasına nazaran Doğu Anadolu Fay Sınırı güneyden başlayarak Hatay, Osmaniye, Gaziantep, Kahramanmaraş, Adıyaman, Elazığ, Bingöl, Muş’a kadar devam ettikten sonra Erzincan’dan itibaren Kuzey Anadolu Fay Çizgisi ile birleşiyor.
Son iki sarsıntının merkezleri Kahramanmaraş olduğu için akıllara çizginin öbür ucundaki Hatay’ın neden bu kadar çok etkilendiği ve yıkımın neden büyük olduğu sorularını akla getiriyor.
Uzmanlara nazaran ise bunun tek bir nedeni yok ve en gerçek tespitler lakin alanda bilim insanlarının şimdi yıkım onarılmadan yapacakları incelemeler sonucu ortaya çıkabilir.
Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) İnşaat Mühendisleri Odası 2. Lideri Nusret Suna, bu sorunun karşılığı için 1999 zelzelesini hatırlatıyor ve şu örneği aktarıyor:
“Kocaeli ile İstanbul ortası yaklaşık 90-100 km. 1999’da fay kırıldığında en büyük hasarı nerede verdi? 20-30 km’lik bir ortayı ve Pendik’i atlayarak Avcılar’a gitti. Avcılar merkez üssüne 110 km uzaklıkta, Pendik ise 90. Demek ki burada farklı bir taban özelliği var ve zelzele dalgaları farklı yerlerde suratını, gücünü artırarak üst çıkar ve gücünü boşaltır.”
DW Türkçe’nin konuştuğu Suna ve öbür bilim insanları arama kurtarma çalışmaları hala devam ettiği için alanda kâfi incelemeleri yapmanın vakit alabileceğini, alana şu an gidemeyenler için lakin imajlar ya da fotoğraflardan kimi çıkarımlar yapılabildiğini ve yalnızca tek bir nedeni göstermenin gerçek olmayacağını da belirtiyor.
Ancak uzmanların Hatay ile ilgili birleştiği nokta her ne kadar zelzele üssüne görece daha uzak görünse de yıkımın büyük olmasını etkileyen faktörlerin başında bölgenin tabanı ve bu tabana uygun yapılmayan binalar geliyor.
Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) Jeoloji Mühendisleri Odası’nın 8 Şubat 2021 tarihinde hazırlayarak devlet kurumlarına ve Hatay milletvekillerine gönderdiği “Fay Üzerinde Yaşayan Kentlerimiz: Hatay Raporu” yıkımın nedenlerini ve farklı etkenlerini gözler önüne seriyor.
Rapora nazaran, Hatay’ın kent merkezi olan Antakya’nın tabanı alüvyon. Bu cins tabanların zelzele dalgalarını büyüterek binalara ileteceğine dikkat çekilen raporda, şu nokta vurgulanıyor:
“Zemin büyütmesi olarak tanımlanan bu durum bir sarsıntı olduğu takdirde Antakya’nın kaya üzerinde yer alan vilayetlerden daha şiddetli olarak sarsılacağı, bunun sonucunda da hasar oranının fazla olacağı manasına gelmektedir.”
Raporda 2020 yılında yaşanan İzmir ve Sivrice sarsıntıları örnek gösterilerek, o devirde sarsıntı merkezinden çok uzaklarda büyük hasarlar olduğuna ve bunun ana nedeni olarak da düşük yapı kalitesi yanı sıra “zemin büyütmesinin” gösterildiği hatırlatılıyor. Yani geçen son iki zelzele Hatay merkezli değil Kahramanmaraş merkezli olmasına karşın, farklı birçok nedenin yanı sıra yer büyütmesi etkeniyle Antakya’da bu kadar büyük bir yıkıma neden olmuş olabilir.
Raporda tıpkı vakitte öteki bir tehlikeye daha dikkat çekiliyor ve bu şöyle anlatılıyor:
“Yapılan araştırmalar büyük bir zelzelede Antakya’nın değerli bir kısmında sıvılaşma olaylarının da yaşanabileceğini göstermektedir. Aşikâr büyüklüğe ulaşan sarsıntılarda belirli şartlara sahip tabanlarda meydana gelebilen sıvılaşma, tabanın üstündeki yapıları taşıyamamasına neden olmakta, yapılar yer sarsıntısının bir sonucu olan bu olay nedeniyle de hasar almaktadır.”
Amik Ovası ve Asi Irmağı etkenleri
Nusret Suna da Hatay’ın Amik Ovası ile Asi Irmağı’nın etrafına kurulan bir kent olduğuna, Antakya merkezin yanı sıra havalimanının da ziyan görmesinin nedenlerinden birinin bu olabileceğine işaret ediyor.
Bu bölgede 1970’lerin ortalarına kadar Amik Gölü’nün olduğu, daha sonra Devlet Su İşleri (DSİ) tarafından yürütülen ve 1968 yılında başlayıp 1974 yılında tamamlanan kurutma süreciyle gölün kurutulduğu ve ortaya çıkan verimli yerlerin tarıma açıldığı biliniyor.
2007 yılında açılan Hatay Havalimanı Amik Gölü’nün aynası üzerine kurulmasından ötürü ve Avrupa, Asya ve Afrika kıtaları ortasında göç eden milyonlarca kuşun göç güzergâhı üzerine olmasından ötürü tartışmalara neden olmuştu.
ODTÜ Afet İdare Uygulama ve Araştırma Merkezi Lideri Doç. Dr. Meltem Şenol Balaban da Amik Gölü’nün kurutulduğunu hatırlatarak, bölgenin alüvyal ve dolgu taban üzerinde olduğunu anımsatıyor. Balaban, “Dolgu ve alüvyal yerler sarsıntıyı faydan uzak da olsalar büyütüyorlar. Bunu kolay bir lisanla anlatmak gerekirse jöle üzere diyebiliriz” diyor.
Balaban sahanın düzeneğini çözmenin değerli olduğuna ve bunun incelemeler sonucu ortaya çıkacağını belirterek, şöyle konuşuyor:
“Faya yakın olunduğu vakit tahminen sarsıntının şiddetini daha yüksek hissetmek mümkün lakin toprağın, arazinin size gelen sarsıntıyı üzerindeki yapıya iletme özelliği var. Bu kaya yerde tahminen çok az hissediliyor fakat zelzele merkez üssünden başlayarak dalgalar halinde yayıldığı için tabanlara nazaran farklı hissediliyor.”
Alüvyal tabana de bina inşa edilir mi?
Uzmanlar Türkiye’nin pek çok bölgesinden farklı fay çizgileri geçtiğini hatırlatarak, bu nedenle tabanı uygun olmasa da bu alanlarda yapılaşmanın teknik olarak mümkün olduğunu belirtiyor. Lakin bunun yanlışsız materyaller, gerçek bir inşaat tekniği ve kâfi kontrollerle olması gerektiğine de işaret ediliyor.
TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası 2. Lideri Suna, Antakya’nın içinden geçen Asi Irmağı’nın sağı ve solundaki yerleşim ünitelerinde yüksek derecede hasar olduğuna dikkat çekiyor ve şunları söylüyor:
“Zemin faktörünün kıymetli olduğu burada ortaya çıkıyor. Ancak birebir vakitte üstündeki yapının kalitesi de kıymetli. Mesela Reyhanlı’da izafî daha az hasar var. Ancak daha çok Antakya’da hasar. O nedenle bilhassa o bölgenin yerine ve yapıların kalitesine bakmak gerekiyor.”
Suna, yer faktörü kıymetli olmakla birlikte günümüz teknolojisinde gerçek materyalleri kullanarak her cinsle yere, altından fay sınırı geçse bile şiddetli zelzelelere sağlam olacak biçimde bina inşasının teknik olarak mümkün olduğunu da vurguluyor.