ANKARA – Maraş ve Hatay merkezli zelzelelerin akabinde bölgedeki barajların patlama tezleri gündeme geldi. Sarsıntı bölgesinde yaşayanlar ortasında paniğe neden olan bu durum tasayı da beraberinde getirdi. Tarım ve Orman Bakanlığı yaptığı tüm açıklamalarda barajların denetim edildiğini ve rastgele bir sorunun olmadığını açıkladı.
Depremin yaşandığı bölgelerdeki barajların inançlı olduğunu belirten İnşaat ve Etraf Yüksek Mühendis Su Uzmanı Hasan Akyar’a nazaran 30 metrenin altındaki göletlere dikkat etmek gerekiyor. Barajlardaki olumsuz bir duruma dair senaryolar üzerine çalışıldığını tabir eden Akyar, zelzelenin ağır etkilediği kentlerin su durumuna dair de ikazlarda bulundu. Tekrar inşa edilmesi planlanan kentler için altyapının üst yapıdan daha kıymetli olduğuna dikkat çeken Akyar, “Deprem yöresinde çabucak konut inşasına başlamak son derece hatalı” dedi.
‘DEPREM BÖLGESİNDEKİ BARAJLARIN İNANÇLI OLDUĞUNU DÜŞÜNÜYORUM’
Su uzmanı Akyar’ın sarsıntıların akabinde açığa çıkan baraj telaşından kentlerin altyapı sorunlarına, yeni kurulacak kentler için atılması gereken adımlardan dikkat edilmesi gerekenler mevzulara dair sorularımıza cevapları şöyle oldu:
Arka geriye yaşanan zelzelelerin akabinde bu bölgelerdeki barajlara dair bir telaş açığa çıktı. Siz yıllarca barajların imal süreçlerinde de çalışmalar yaptınız. Barajların yapılarına dair ne kaydedersiniz?
Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü’nün (DSİ) çok katı kuralları vardır. Bilhassa baraj yeri seçiminde. Birçok bilim kısmından işçisi vardır. Fay sınırlarını ve muhtemel sarsıntıların nerelerde olacağını öngörürler. Barajlar çok değerli yapılar olduğu için çok titiz biçimde risklere karşı da emniyet kat sayıları yüksektir. Barajın olduğu yerde en ufak bir sarsıntı riski varsa onun getirdiği yan yatay yüklerin iki buçuk katı alınarak hesaplanır. Her iki tarafı da dar vadide olur ve her iki taraftaki ana kayaya kontağı çok güçlü yapılır. Bugüne kadar çeşitli zelzeleler atlatmış barajlarda rastgele bir sorun çıkmamıştır. Zelzele bölgesindeki barajların inançlı olduğunu düşünüyorum.
‘BARAJLARLA İLGİLİ BİR SORUNUN YAŞANACAĞINI İDDİA ETMİYORUM’
Barajlarla ilgili ülkemizde iki yol var. Bir tanesi beton barajlar. Dairesel ve kavisli oluyor. İki ucundan ana kayaya bağlanır. Bunun bombe tarafı su yüzeyinde olur ve gelen yükü her iki tarafa aktarır. Türkiye’nin beton baraj tecrübesi azdır. Fırat ırmağı üzerindeki Karakaya beton barajdır, en son yapılan Yusufeli barajı da beton barajdır. DSİ’nin asıl uzmanlık alanı kaya dolgu, toprak dolgu barajlardır. Kaya dolgu, toprak dolgu barajın en değerli özelliği kullandıkları toprak ve kayanın düzgün nitelikte olması, bir başkası de bu barajların ortasında geçirimsiz katman vardır. Burada da kil çekirdek yapılır ki barajın içinden su geçmesin. Bizim barajlardaki teknik şartnamelerin büyük kısmı ABD’nin DSİ’si olan Bureau of Reclamation’ın tecrübelerinden süzüp kural haline getirdiği koşulları benimsemiştir. Bunu da sıkı sıkıya uygular. Yer seçiminden tutun imaline çok titizlik gösterir. Onun için barajlarla ilgili bir sorunun yaşanacağını iddia etmiyorum.
İnşaat ve Etraf Yüksek Mühendis Su Uzmanı Hasan Akyar ‘BARAJLAR SAĞLAMDIR, YIKILMAZ’
Eğer bir şey oldu diyelim. Barajın yamaçlarından toprak kaydı ve büyük bir kütle suya girdi. Su birden yükselmeye başladı. Beton barajın üzerinden dolu savaklar (Baraj göl alanına gelen taşkın sularının baraj gövdesine ve göl alanı yamaçlarına ziyan vermemesi için bu fazla suyun boşaltılması için yapılan kanallar) yetersiz kalsa, üstünden su aşsa bile barajlar yıkılmaz, sağlamdır. Lakin kaya dolgu, toprak dolu barajların üzerinden su aştığı vakit barajın yıkılma riski çok yüksektir. Türkiye’de yaygın olan bu barajlar olduğu için dolu savakları büyük tutulur ve üzerinden suyun aşmasına müsaade edilmez. Türkiye’de baraj kavramı yüksekliği 30 metrenin üzerindeki yapılara denir. Avrupa’nın kimi ülkelerinde bu yedi metrenin üzerine denir. ABD’de ise 3 metreden yüksek yapılara baraj denir. Baraj yapma, yaptırma sorumluluğu da DSİ’dir. 30 metrenin altındaki yapılara da gölet denir. Göleti bir vakitler başka kuruluşlar da yapıyordu. Zelzele bölgesindeki yörede 30 metrenin altında olan çok fazla gölet var. Onların da kuralına nazaran yapılmış olması gerekir ki şimdilik rastgele bir sorun çıkmadı.
‘RİSK HER VAKİT VARDIR’
“Baraj patladı” üzere bir kavram hayatımıza girdi. Siz bir sorunun açığa çıkmadığını tabir ediyorsunuz fakat zelzele bölgesinde “baraj patlaması” üzere bir durum açığa çıkarsa nasıl bir tabloyla karşı karşıya kalınır?
Tek tek her bir barajı ve göleti incelemek gerekir. Baraj patladığı vakit bu suyun üzerindeki derenin ne kadar yükseleceği, sağa sola ne kadar genişleyeceği bilgileri ilgili kurumda var. Barajdan birden su boşaldığı vakit nerelere kadar yükselir hepsi biliniyor. Onlar da aslında derelerin, ırmakların kendi mülküdür. Şayet siz yakınına, etrafına bir sanayi sitesi, bir kamu binası, toplu konut yaparsanız bu risk her vakit vardır.
‘KURUM ÜSTTEN BUYRUK BEKLEMEZ’
Ama şunu tez ediyorum; DSİ çok ölçüde su yükselince bunları denetimli olarak, daha o sular gelmeden, aşağıdakilere hiç ziyan gelmeyecek biçimde daha fazla suyu barajdan, savaklardan bırakırlar. Bunun için ilgili kurum üstten buyruk beklemez. Kanunda verilmiş misyonu vardır, bakanlıktan da beklemez. Direkt DSİ’nin Genel Müdürlüğü yetkilidir. Anında afete müdahale edeceği yönetmeliklerinde, genelgelerinde yer alır.
‘GÖLETLERE DİKKAT EDİLMESİ LAZIM’
Çeşitli batı ülkelerinde baraj yıkılırsa kim kime haber verecek, kimler anons edecek diye senaryolar vardır. DSİ’de de bir vakitler bunu sivil savunmacılar yapmıştı. Diyelim ki bir düşman uçağı geldi ve sizin barajınızın ortasına bomba attı ve barajınız yıkıldı. Yıkıldığı anda ne kadar su barajdan aşağıya salınır, bu su birinci beş dakikada nereye varır, birinci yarım saatte nereye varır, burada ne kadar nüfus yaşıyor, bunlara nasıl haber verilir? Bunların planları yapılmıştır. Bunun yanı sıra büyük ırmakların üzerlerine birden fazla ardışık barajlar yapılmıştır. Tek bir baraj yoktur, o riski azaltır. Bir baraj bir sonrakine denetimli su gönderdiği için akışına gerçek bu silsile çok daha inançlıdır. Bütün bunlara dikkat edilmesi lazım ve zelzele yöresinde spesifik örnekler üzerinde çalışılması gerekir. Benim için biraz riskli olanlar 30 metrenin altındaki göletler. Onların imal kuralları daha esnek olabilir. Onlara dikkat etmek lazım fakat şu ana kadar da rastgele bir şey çıkmadı. Cumhuriyet tarihinde barajlarla ilgili bir afet yaşamadık.
‘FAY ÇİZGİLERİNDEN UZAK DURACAĞIZ’
Deprem bölgesinde yaşayanlarda bilhassa baraj patlaması ile ilgili bir dert oluştu. Sarsıntıdan ziyan gören bu yerlerin sular altında kalacağı tasası taşıyorlar. Bu tasaya dair ne kaydedersiniz?
Endişe için bir şey diyemem. Her bir bireyin bir travmasıdır bu. Travmayı bilimsel olarak açıklayamam. Yıllarca sürer. Sarsıntının geleceği bilinmesine karşın rastgele bir tedbirin alınmaması, sarsıntıdan evvel yatağının yanına su al denmesi… Biz sarsıntı kuşağındayız, buna uygun yerleri yerleşmek için seçeceğiz. Fay sınırlarından uzak duracağız. Ona yakın yapıyorsanız da zelzele hesabını yeterli yapıp, uygun materyalleri kullanacağız.
‘DAHA FAZLA KLOR GEREKİYOR’
Depremin ağır tesirinin gözlendiği kentlerde su bir mühlet sonra kullanıma açıldı. Pek çok kentte çeşmelerden akan sular kahverengi idi. Uzmanlar sıhhat risklerine de dikkat çekti. Bu süreçte sarsıntı bölgesinde suya ait ne tıp adımlar atılmalı?
Halk sıhhati açısından içme suyunun mikropsuzlaştırılması çok çok değerli. Bilhassa yerleşim yerlerinde kanalizasyon ve yağmur suyu boruları, düşük kalitede yapılmış beton künklerdir. Bunlar çabuk kırılır. Münasebetiyle kanalizasyon, bilhassa insan dışkısı içme suyuna karışırsa bilhassa risktir. Sudan kaynaklanabilecek çok önemli salgınlara neden olabilir. Bunun için mikropsuzlaştırmanın çok ehemmiyeti var. Bizde mikropsuzlaştırma klorla yapılır. Bizdeki şartnamelerde arıtma tesisi çıkışında klorlama yapıldıktan sonra meskenin musluğuna kadar asgarî litrede 2 miligram klor olması lazım. Zelzele sonrası bu 2 miligram yerine biraz daha fazla klorlama yapılması gerçek olur.
‘BORULARDA KOPMA VE HASAR OLABİLİR’
Benim varsayımım en büyük hasar konutların kanalizasyon çıkışları teması ve içme suyunun caddeden geçen ilişki borularının hasar görmüş olması. Bunun için kente, şebekeye su vermeden evvel bu sistemin baştan aşağıya denetim edilmesi gerekir. Bilhassa bu on vilayet ve onların ilçe ile köyleri dahil. Bu da evvel kaynaktan olacak. Su kaynağı baraj ise barajdan, gölet ise göletten, yer altı suyu ise yer altı pompalarını denetim edeceksiniz. Bu borularda kopma ve hasar olabilir. İçme suyu sınırlarında depolar var. Bu depolar sağlam mı? Bunların tamamına bakarak konutlara kadar denetim etmek gerekiyor. Atar damardan kılcal damarlara kadar denetim etmek gerekiyor.
‘DEPREM YÖRESİNDE ÇABUCAK KONUT İNŞASINA BAŞLAMAK HATA’
Depremden ziyan gören birçok kentin yine inşa edileceği yetkililer tarafından tabir ediliyor. Bilhassa birtakım kentlerin taşınması süreçleri de kelam konusu. Bu kentler yine yapılırken altyapı çalışmalarına nasıl dikkat edilmeli, neler yapılmalı?
Deprem yöresinde çabucak konut inşasına başlamak son derece kusurlu. Evvel uygun yerler seçeceksiniz. Tarım alanlarını yerleşime açmayacaksınız. Hem tarım alanları elden gidiyor hem de önemli etraf meseleleri yaratıyor. Buralar alüvyonlu yerler inşaat için uygun olmayan yerdir. Çabucak inşaata başlamak demek bunları gereğince araştırmamanız demek. Çabucak üst yapıya başlanmaması gerek. Dünya kentlerinin şehir planlarını yapan uzman tecrübeli arkadaşlarımız var. Çok önemli bir planlama gerekiyor. Yeni kentlerin yerlerinin seçilmesi çok değerli. Buralar seçilirken yalnızca sarsıntıya ve tabana değil, yerleştirdiğinizde uygun ne kadar düşük maliyetle nasıl daha rahat su getiririm de faktör olmalı. Kanalizasyonunu nasıl uzaklaştırırım, yağmur suyunu nasıl uzaklaştırırım, atıklarını nereye depolamalıyım üzere bütüncül bir planlama gerekiyor. Yer altındaki yatırımı kimsenin gördüğü yok. Beşerler binalara bakıyor. Binalardan evvel alt yapıya yatırım yapmanız gerekiyor.