DİYARBAKIR – Maraş merkezli zelzelelerin akabinde enkaz kaldırma çalışmaları devam ederken uzmanlar asbest tehlikesine dikkat çekiyor.
Pek çok binada bulunan asbest, maruz kalındığında kansere yakalanma riskini artırıyor. Yer ve tavan kaplamalarından yalıtım emelli püskürtme kaplamalara, orta duvarlardan yangına sağlam yalıtım panellerine, kazanlardan kaloriferlere, yalıtım ceketlerinden derzlere kadar birçok alanda kullanılan asbest, enkazlarda da yüklü ölçüde bulunuyor.
Asbest içeren enkazların kaldırılırken çok dikkatli olunması gerektiğini belirten uzmanlar, “Böyle giderse bölgede bir jenerasyonu kaybederiz” uyarısı yapıyor. Asbest Söküm Uzmanları Derneği Lideri Mehmet Şeyhmus Ensari ve Personel Sıhhati ve İş Güvenliği Meclisi gönüllüsü akademisyen Aslı Odman ile asbestin nasıl imha edilmesi gerektiğini, risklerini ve yapılması gerekenleri konuştuk.
KOLAYCA UFALANIYOR, GÖZLE GÖRÜLMÜYOR
Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı’nın (IARC) kanserojen unsurlar listesinde ‘kesin kanserojen’ tanımlanması ile 1. kümede yer alan asbestin üretimi ve kullanımı AB’ye üye ülkelerde 2005’te, Türkiye’de ise 2013 yılında büsbütün yasaklandı. Fakat bu tarihe kadar inşa edilen sayısız konut, devlet dairesi, okul, hastane, askeri üst ve pek çok endüstriyel eser vasıtasıyla tonlarca asbest hala hayatımızda yer alıyor. Kolaylıkla ufalanıp toz haline gelebilen ve çoğunlukla gözle görülemeyen asbest lifleri, havalandıklarında hava akımı az olsa bile günlerce havada asılı kalabiliyor. Hasebiyle asbestli eserlerin imhası çevresel bir tesire sahip. Bu nedenle uzmanlar, yanlış bertaraf ve imha faaliyetlerine karşı dikkatli olunması gerektiğini söylüyor.
Asbest Söküm Uzmanları Derneği Lideri Mehmet Şeyhmus Ensari. ‘YIKIM ESNASINDA SİGARA İÇİLMEMELİ’
Asbest Söküm Uzmanları Derneği Lideri Mehmet Şeyhmus Ensari, binalardaki asbestin nasıl imha edilmesi gerektiğini yanıtlıyor: “Bina yıkım, enkaz ve moloz bölgesinde asbest söküm uzmanı nezaretinde çalışılması gerekiyor fakat bu türlü bir uygulamadan şu an için kelam edemiyoruz. Yetkililere yaptığımız müracaatlar da karşılıksız kaldığı için enkaz ve molozun içinde bulunabilen ve ayrıştırılması mümkün olan asbestlerin moloza karışması önlenemiyor. Yıkım yapılırken yahut enkaz-moloz kaldırılırken kesinlikle toz bastırma makinesi, bulunamazsa kâfi sulamayı sağlayacak seyyar ya da sabit sulama sistemlerinin alanda hazır bulundurulması gerekiyor. Uygun ferdî gözetici donanım kullanmak, enkazda asbest ve tehlikeli unsurlardan korunmanın ferdî önlemler kapsamındaki birinci adımıdır. Yemek molası yahut orta dinlenmelerinde kesinlikle alandan uzakta olunmalıdır. Yıkım esnasında sigara katiyen içilmemelidir, unutulmamalıdır ki sigara içenler içmeyenlere nazaran 50 kat daha fazla risk almaktadır.”
‘BUNLARI AVRUPA’DA YAPSANIZ TOPLU KATLİAMDAN YARGILANIRSINIZ’
Türkiye’deki mevcut binalarla ilgili bir envanter çalışması olmasa da TMMOB’un raporuna nazaran, 30-40 yıllık binaların büyük bir kısmında asbest olduğu düşünülüyor. Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı Murat Kurum’un 23 Şubat 2023 tarihli açıklamasına nazaran, zelzelelerin akabinde 164 bin 321 bina ‘yıkık, acil yıkılacak ve ağır hasarlı’ olarak tespit edildi. Bir binadaki ortalama asbest ölçüsü ve ziyanı, yıkılan/yıkılacak binalara oranlandığında oluşturacağı risk, yapıların asbest envanter raporu olmadığı için bilinmiyor.
Binalarda asbest kullanım alanlarının fazla olduğunu belirten Ensari, yapılması gerekeni 11 Eylül akınlarından bir örnekle anlatıyor: “İkiz Kuleler 11 Eylül’de atağa uğradı ve enkaz yığını oldu. ABD, arama kurtarma, enkaz ve moloz kaldırma çalışmalarında çalışan ve 1,5 mil yarıçapında bulunan herkesi tozlu havayı soludukları için nezarete aldı. 63 bin kişinin sıhhat nezareti yapıldı ve rapor, 20 sene sonra açıklandı. Asbest başta olmak üzere 24 bin şahısta çeşitli kanserler bulundu. Türkiye’de ise yetkililer bu kadar mı kör olur? Çadır kentin yanına nasıl moloz dökersiniz? Bunları Avrupa’da yapsanız toplu katliamdan yargılanırsınız. Bu işi latifeye alıyor bakanlık. Şaşkınlıkla izliyorum, ‘Akıl tutulması, liyakatsizlik, cehalet, bilgisizlik var’ diyorum. Yapıları denetimsiz yıkıyorsunuz. Yalnızca asbest demiyoruz, bir sürü tehlikeli hususlar, atıklar var. Silika, civa, kurşun, Pcb, Pbb, kadmiyum, Cr6, küf mantarı, Radon Gazı üzere tehlikeli atık partikülleri var. Bölgedeki gönüllülerimiz maske bile kullanılmadığına ait manzaralar atıyor. Bu çalışanlardan bir kişi bile kurtulamayacak. Çocukların organları gelişme safhasında olduğu için daha fazla etkilenirler. Bir çocukla, 30 yaşındaki biri ortasında beş kat daha fazla risk var. Bu türlü yaparsanız o bölgede bir nesli kaybederiz.”
Akademisyen Aslı Odman. ‘MEVZUAT OHAL BÖLGESİNDE ASKIYA ALINDI’
25 0cak 2013 tarihli ve 28539 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan ‘Asbestle Çalışmalarda Sıhhat ve Güvenlik Tedbirleri Hakkında Yönetmelik’, çalışanların asbest söküm, yıkım, tamir, bakım, uzaklaştırma çalışmalarında asbest tozuna maruziyetlerinin önlenmesi ve bu maruziyetten doğacak sıhhat risklerinden korunması, hudut bedellerin ve öteki özel tedbirlerin belirlenmesini kapsıyor.
Yönetmelikte, patronun asbest yahut asbestli gereçten çıkan tozun, tesis yahut çalışma alanı dışına yayılmasını önlemesinden, uygun teneffüs sistemi koruyucusu ve öteki şahsî esirgeyici donanım ile bunları kullanacak çalışanların ve çalışma müddetlerinin belirlenmesine kadar pek çok yükümlülüğü tanımlanmış. Fakat 6 Şubat sarsıntılarından bugüne kadar asbestli binalarda çalışan çalışanların gözetici tedbirler alınmadan çalıştırıldığı kamuoyuna yansıyor. Personel Sıhhati ve İş Güvenliği Meclisi gönüllüsü ve akademisyen Aslı Odman, bu durumun 126 No’lu Kararname ve daha sonrasında Etraf Kanunu’yla ilgili bütün mevzuatın, OHAL bölgesinde askıya alınmasıyla ilgili olduğunu söylüyor.
‘YIKIMLAR KAMU SIHHATİ İLE UYUŞMUYOR’
Asbestin Türkiye’de mevzuat açısından en güzel düzenlenmiş olduğunu tabir eden Odman, “Mevzuat açısından hiçbir sorun yok fakat şu an mevzuat askıda. Yıkım kamusal planlama gereken bir alan lakin bu yapılmıyor. Binalar rüzgarlanma ve alanda ne kadar süreksiz barınan insan olduğu dikkate alınarak bölge sonları tanımlanabilir ve bölge bölge planlı bir halde gidilebilir. Bu bölgelerden de süreksiz olarak insanların uzaklaştırılması sağlanmalıdır. Ancak şu an da yıkım müteahhitleri aldıkları ihalelere nazaran kendi planlarını uyguluyorlar ve bu durum kamu sıhhati ile uyuşmuyor” diyor.
‘SUÇ MAHALLİNDE İZLERİN SİLİNDİĞİ BİR SÜREÇ OLARAK İLERLİYOR’
Asbestli binalarda müdafaasız çalıştırılan çalışanlara ve görevlendirilen emniyet mensupları ve askerlere ait de kıymetlendirme yapan Odman, “Bu alanda çalışan taşeron personeller birçok yıkımda daha çalışacaklar ve ilerleyen süreçte asbeste maruz kaldıklarından ötürü kansere yakalanacaklar. Lakin bu emekçiler, kansere yakalandıkları vakit hangi iş yerinde yakalandıklarını belgeleyemeyecek zira bu vakte kadar pek çok şantiye, işyeri değiştirmiş olacaklar. Süreç büsbütün cürüm mahallinde izlerin silindiği bir süreç olarak ilerliyor. Yalnızca emekçi sıhhati ve iş güveliği açısından bakarsak bir tek emekçilerin değil emniyet güçleri ve askerlerin de sıhhati tehlike altında. Emniyet güçleri bu tehlikeye daha kitlesel bir halde maruz kalıyor. Enkaz alanında ‘yağmayı engellemek amacıyla’ devletin enkaz bölgelerine öncelikli olarak öne sürdüğü emniyet güçleri ve askerlerin sıhhati büyük bir tehlike altında. Önemli bir sıhhat riski taşıyorlar ve hiçbir halde korunduklarını gözlemlemiyoruz” dedi.
DÜNYADA 125 MİLYON KİŞİ ÇALIŞMA ORTAMINDA ASBESTE MARUZ KALIYOR
Türkiye’de her türlü asbest kullanımı ve ticaretinin yasaklandığı 2010 yılına kadar son 10 yılda 130 bin ton asbest ithal edildiği biliniyor. Hatta vakit zaman yıllık asbest ithalatının 30 bin tona kadar çıktığı, bu müddet içinde az ölçüde da olsa yerli üretim yapıldığı Türkiye Asbest Denetimi Strateji Planı’nda yer alıyor. 18 Mart 2004 tarihli 25406 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan ‘Hafriyat Toprağı, İnşaat Ve Yıkıntı Atıklarının Denetimi Yönetmeliği’nin 22. Maddesi’nde, asbest atıklarının farklı toplanması gerektiği belirtiliyor: “İnşaat/yıkıntı atıkları içerisinde bulunan asbest, boya, florasan, civa, asit ve gibisi tehlikeli atıklar öteki atıklardan farklı olarak toplanır ve tehlikeli atıkların denetimi yönetmeliği kararlarına nazaran bertaraf edilir.”
Ancak uzmanlar, çalışma sırasında ya da etrafta bulunan asbest liflerinin solunmasının, yıllar içerisinde kendini gösterecek ölümcül hastalıklara yol açabileceğini söylüyor. Memleketler arası Çalışma Örgütü (ILO) bilgilerine nazaran, dünyada 125 milyon kişi çalışma ortamlarında asbeste maruz kalıyor ve her yıl 100 bin kişi çalışma ortamlarında asbeste maruz kalmalarının yol açtığı hastalıklar nedeni ile ölüyor.
ASBESTE BAĞLI HASTALIKLARIN ORTAYA ÇIKMASI 10 İLE 50 YIL ORTASINDA DEĞİŞİYOR
Türk Toraks Derneği, asbeste bağlı hastalıkları; akciğer zarında sıvı birikmesi, akciğeri saran zarın kalınlaşması ve kireçlenmesi, akciğer dokusu içerisinde asbest liflerinin birikmesi (asbestozis), akciğerleri ve karın boşluğunu saran zarın kanseri (mezotelyoma) ve akciğer kanseri olarak belirtiyor: “Asbeste bağlı hastalıkların ortaya çıkması ekseriyetle uzun yıllar alır. Bu müddet, maruz kaldıktan sonra 10 ile 50 yıl ortasında değişir. Asbestle alakalı hastalık riski, ömür uzunluğu solunan asbest liflerinin sayısı ile orantılı olarak artar. Asbest tek başına akciğer kanseri gelişimi için 5 kat risk oluşturmakta iken, sigaranın tek başına oluşturduğu risk 10 kattır. Sigara ve asbest birlikteliği ise akciğer kanseri gelişimi riskini 50-90 kat artırmaktadır. Bununla birlikte, sigara yahut başka nedenlerle oluşan akciğer kanserlerinden ayırt edilemez. Asbest ile bağlı hastalıklarda kür sağlayan bir tedavi yaklaşımı yoktur. Bu nedenle çevresel ve mesleksel maruziyetlerin azaltılması birincil yaklaşım olmalıdır.”