Uzun yıllar Van Gölü inci kefalinin korunmasıyla ilgili çalışmalar yaparak ismini duyuran ve Prof. Dr. Mustafa Sarı’nın İş Bankası Kültür Yayınları ortasında çıkan “Müsilaj Ağıt Mı, Umut Mu?” isimli kitabı bizi etraf konusunda hassas olmaya bir sefer daha davet ediyor. Su kaynaklarının idaresi ve toplumsal girişimcilik alanlarında çalışmalar yapan Sarı, son yıllarda Marmara Denizi balıkçılığının sürdürülebilirliğine odaklandı ve 2016 yılından beri bilimsel çalışmalar ve medya aracılığıyla müsilaj konusunda kamuoyunda farkındalık oluşturmaya çalışıyor. Marmara Denizi’ni kapladığında varlığından haberdar olunan müsilajın, denizle kurulan yanlış bağlantının bir sonucu olduğunu söyleyen Sarı ile müsilajın nedenlerini, sonuçlarını ve tedbir alınmazsa getireceği sıkıntıları konuştuk.
Müsilaj Akdeniz havzasındaki denizlerde 1729 yılından beri bilinen bir tabiat olayı. Müsilaji geçen yıl birinci kez görmedik aslında. Akdeniz havzasındaki denizlerin hepsinde müsilaj vakit zaman görülür. Fakat geçen yıl gördüğümüz doğal olmayan görünümler, Marmara Denizi’nin ışıklı bölgesinde yüzeyden 30 metreye kadar bölgeyi büsbütün kaplaması doğal değil. 1990’lı yıllarda da bu doğal olmayan müsilaj bugünkü kadar olmasa da ortaya çıkmış ve Marmara Denizi için sinyal vermişti. 2006-2007 yıllarında geçtiğimiz yıla çok emsal görüntüleri tekrar gördük. Marmara Denizi ikinci bir sinyal daha verdi. Yeniden almadık bildirisi geçiştirdik, olmamış üzere davrandık. En son geçen yıl, çok uzun mühlet sarı köpükler halinde Marmara Denizi’nin yüzeyini kaplayınca “A müsilaj varmış” dedik. Günaydın! Bu duruma günaydından öteki ne denir? Müsilaj 2020 Ekim ayından beri Marmara Denizi’nde yüzeyden itibaren 30 metre derinliklere kadar vardı. Bu durumdan balıkçılar muzdaripler ve çok büyük ziyan ettiler. Bununla ilgili geçtiğimiz yıl Nisan ayına gelene kadar bir sürü açıklama yaptım. Ne yazık ki müsilaj yüzeye çıkana kadar kimse sesimizi, kelamımızı duymadı.
Başta Marmara olmak üzere denizlerimizde müsilaj ne durumda?
Geçtiğimiz yıl nisan ayında müsilajı yüzeyde görmeye başladığımız andan itibaren kendime bir misyon yazdım. Her hafta tertipli dalışlarla hem ölçümler yapıyorum hem de denizin yüzeyinden başlayarak tabanına kadar ekolojik durumu gözlüyorum. En son dalışımı iki gün evvel yaptım. Bu dalışlarda her seferinde az ya da çok müsilajla karşılaşıyoruz. Geçen yıl yüzeyde olan müsilajın büyük bir kısmı tabana çöktü. Tabanda çamur hâlinde duruyor. Işıklı bölgede “çubuk müsilaj” dediğimiz, uzunlukları 20-25 cm civarında uçuşuyor. Her dalışımızda az ya da çok bu tip müsilaj ile karşılaşıyoruz. Fakat ağırlaşmadığı için doğal seyrinde ilerlediği için şimdilik doğal hayatın akışını, balıkçı ağlarını ve turizmi tesirler boyutta değil. Müsilaj aslında bir sonuç. Nedenlerini ortadan kaldırmadığımız sürece bu sonuçlarla hep karşılaşacağız.
KRİZDEN YARAR DEĞİL TAHLİL SAĞLANMALI
Geçtiğimiz yıl, “Marmara’da tutulan balıkları yemeyin” vs. üzere söylentiler oldu. Bunlar yanlışsız mu?
Bir denizden avlanan balığı yemeyin diyebilmek için oradan avladığınız balıklar üzerinde bir grup tahliller yapacaksınız, bilgiler elde edeceksiniz o datayı bilimsel kriterlerle karşılaştıracaksınız ve sonuca nazaran “Bu kriterlere nazaran bu balık yenilemez” diyeceksiniz. Şu an bu türlü bir bilgi yok. Yanlış yönlendirmelerle insanların dertlerini besliyorlar. Müsilaj doğal bir husus, kompleks şekerlerden oluşuyor. Müsilajın kendisi zararlı-zehirli değil. Fakat müsilaj yüzeye çıkarken denizin içerisinde ne kadar mikro plastik varsa onlarla ve çöplerle birlikte yüzeye çıkıyor. Müsilaj organik yapıda olduğu için mikroorganizmalar burada kümeleniyorlar. Olağan ki deniz suyuna nazaran içerisinde daha fazla bakteri var, virüs var. Lakin kastettiğimiz yüzeye çıkmış, deniz yüzeyini bir katman üzere örtmüş olan müsilajın içerisinde çırpınan balığı alıp yemek değil. Balıkçının avladığı balığı yemekten bahsediyoruz. Balıkçının avladığı balığı yemekte rastgele bir sakınca olmadığını Tarım Bakanlığı yetkili bir otorite olarak açıkladı. Biz yetkili kurumların açıklamalarına bakmak zorundayız.
Aynı vakitte müsilajı yarar sağlamaya yönelik çalışmalarında kullananlar oldu. Örneğin, dermokozmetik üzere bölümlerde kullanılabileceği söylendi. Müsilajdan yarar elde etmek mümkün mü?
Ticaret, farklı bir alan. Dünyada ticarete mevzu olmayan hiçbir şey kelam konusu olmaz. Şayet ticari olarak “Madem müsilaj ortaya çıktı; dermokozmetikte yararlanalım, gübre yapalım yararlanalım” vs. üzere fikirler varsa buna hürmet duyarız. Üniversitelerin yahut çeşitli ar-ge yapan kurum kuruluşların işi budur. Bu türlü eserlerden bu türlü inovatif yaklaşımlarla yeni eserler ortaya koymaktır. İşin bu tarafına hürmet duymakla bir arada, bu savı çok yanlış ve tehlikeli bulurum. Bizim bilim insanları olarak verdiğimiz iletiler, toplum tarafından bazen bizim hayal etmediğimiz formda anlaşılma ihtimali doğar. Müsilaj ortaya çıktı, “Merak etmeyin, biz bilim insanları olarak müsilajdan da yararlanıyoruz” dersek, kamuoyu o vakit yaptığı işin sorumluluğunu, yanlışlığını kavrayamaz. Müsilaj bir sonuç. Bizim orta sıra denizle kurduğumuz yanlış bağlantının sonucunda ortaya çıkan bir eser. Bunun hiç ortaya çıkmaması için çalışmalıyız. Bilim dünyası olarak bizim vereceğimiz bildiri, müsilajın oluşmayacağı koşulları sağlayacak uygulamaları duyurmak. Beşerler yaptıkları ile yüzleşmeli.
DENİZ BİR ATIK ÇUKURU DEĞİL
Deniz bir atık çukuru değil, öncelikle bunu dikkate almak gerekiyor. Denizle aramızdaki kontratta üç ayak kelam konusu. Atıklarımızı denize atmamalıyız, birinci prensibimiz bu olmalı. İkincisi, iklim değişiyor; değişen iklim koşullarını dikkate almalıyız. Üçüncüsü, deniz bizim hayatımızın bir modülü; soluduğumuz havanın içerisindeki oksijenin en az yarısı denizden geliyor. Deniz yok olursa, denizi kirletir, ekosistemi bozarsak insan hayatı bundan etkilenir. Denizi korumak, ömrü ve kendimizi korumak aslında. Hasebiyle iklim değişikliğini temel alan, bir gram bile atığın denize atılmadığı, sürdürülebilirlik prensiplerinin önemsendiği yeni bir kontrata gereksinimimiz var. Marmara Denizi her şeye karşın direniyor. Bu dirence hürmet gösterip, Marmara Denizinin güzelleşmesine katkı sağlamamız gerekiyor. Denizi güzelleştirmeliyiz daima bir arada. Denizden vazgeçemeyiz zira ömrümüzün kaynağı orası.
Denizi korumak hepimizin görevi
Bu misyonun altından muvaffakiyetle kalkamazsak, yarına çocuklarımıza nasıl bir dünya bırakacağız?
Artık “aktif vatandaşlık” dediğimiz bir anlayışın dünyaya hakim olması gerekiyor. Ne kurumlar tek başına ne de bireyler tek başlarına bu sofistike atık yüküyle baş edecek durumda değil. Şayet biz atık yükünü azaltmazsak, iklim değişikliğinin tesirleri artarak ve ağırlaşarak devam edecek. Geçen yıl yaşadığımız o fecî görünüm ile karşılaşacağız. Limanlarımız, koy ve körfezlerimiz turizm manasında bedelini yitirecek. Tıp çeşitliliği değişecek ve denizanasından müteşekkil bir deniz ile karşı karşıya kalacağız. Marmara Denizi Muhafaza Planı’nı amasız, fakatsız bir halde uygulamamız gerekiyor.
İnci kefali bir bedele dönüştü
Van Gölü inci kefali, dünyada yalnızca Van Gölü’nde yaşayan endemik bir tıp. Ömrünü Van Gölü’nde sürdürüyor lakin özgününde bir tatlı su balığı olduğu için ilkbahar aylarında büyük sürüler hâlinde akarsulara üreme göçü yapmak zorunda. Beşerler da bu üreme göçünü fırsat bilip, avcılığı daha çok bu üreme vaktinde yoğunlaştırmışlardı. Ben orada yaşadığım 23 yıl boyunca üreme vaktindeki bu yanlış avcılığı önlemek ve profesyonel sürdürülebilir bir balıkçılık usulüne geçilmesi için efor sarf ettim. Şükür ki bu yaptığımız çalışmalar sonuç verdi. Bugün artık inci kefali balıkçılığı sürdürülebilirliğe çok yakın bir noktada. İnci kefali, Van Gölü etrafındaki herkes için bir bedele dönüştü. Mesela bu sene Milletlerarası İnci Kefali Göçü Kültür-Sanat Festivali’nin 10’uncusu yapıldı.