Yazar Defne Suman’ın yeni kitabı ‘Çember Apartmanı’, Doğan Kitap tarafından okurla buluştu. Suman kitapta, bir periyodun İstanbul’unu, yavaş yavaş değişen periyot ve pahalarını, yer, kent ve insan bağlarını yansıtıyor.
‘Hayatta önemli olan başından ne geçtiği değil, senin neyi hatırladığın ve onu nasıl hatırladığındır’… ‘Çember Apartmanı’, Marquez’in bu cümlesiyle başlıyor ve okuyucu 75 yaşında Rum Periklis Drakos’la tanışıyor. Karantina günlerinde hayatını kaleme almaya başlayan Bay Periklis, eskinin Beyoğlusunu, 6-7 Eylül olaylarını, Varlık Vergisi’ni, 1964 Sürgünü sırasında kendisinin, ailesinin ve etrafının yaşadıklarını anlatıyor.
Defne Suman’la ‘Çember Apartmanı’nı konuştuk.
Perikles, Antik Yunan Atinası’nı oluşturan, demokrasiyi geliştiren bir devlet adamı. Kitaptaki Periklis’te sağduyulu, kendiyle tıpkı fikri benimsemeyenleri bile evvel anlamaya çalışan biri. Şuurlu bir tercih mi oldu?
Daha en baştan Tarlabaşı’nda eski bir apartmanda geçen bir kitap yazmak istediğimi biliyordum. Beyoğlu apartmanlarına dair kitapları karıştırmaya başladım. Hasan Kuruyazıcı’nın ‘İstanbul’un Rum Mimarları’ isimli yapıtı elimin altındaydı. Oradaki binaların fotoğraflarına bakıyor, İstanbul’u kendine yurt edinmiş mimarların hayat hikayelerini okuyordum. Periklis Fotias’ın ismine o kitapta rast geldim. Heybeliada’daki Ruhban Okulu da dahil olmak üzere İstanbul’daki pek çok binanın mimarıydı. Birinci başta onun torunu tarafından anlatılan bir öykü mi kaleme alsam diye düşündüm. Yunanlarda torun, dedenin ismini alır. Karakterin ismi Periklis olarak belirdi böylelikle. Sonradan ünlü mimar Periklis’i romana sokmaktan vazgeçtim. Shakespeare’nin ‘Pericles’ isimli oyunu o sırada dikkatimi çekti. Antik Yunan’da, kent devleti olan Atina’yı yöneten Perikles’i araştırmaya başladım ve azınlık-yurttaşlık tansiyonunu husus alan bir romana daha uygun bir kahraman bulamayacağımı sevinçle fark ettim.
MÖ 495-429 yılları ortasında yaşamış ve Atina’nın Altın Çağı’nın yaratmış olan Perikles, yurttaşlık kavramını da Antik Yunan medeniyetine sokan devlet insanıydı. ‘Çember Apartmanı’nda da yurttaşlık, milliyetçilik, bir ülkenin azınlık yurttaşı olmak üzere sorunları ele aldım. Romanı bir İstanbul’un kaybı öyküsü olarak kurmak istediğimden anlatıcım yurdunu İstanbul olarak belleyen bir Periklis oldu.
Kitaptaki Çember Apartmanı, Kaymakçalan, Temrin Yokuşu aslında yok, kurmaca lakin okuyucu öbür yerlerin var olması nedeniyle araştırıyor. Bu ilgiyi canlı tutmak, okuyucuya bunu okuyorsan araştırmalısın hissini da yaratmak için mi?
Hayır. Doğrusu aklıma gelmemişti bu lakin güzel fikirmiş. Ben kurmaca dünyanın her ne kadar hakikaten esinlense de kendine has özellikleri ve kurallarıyla bağımsız bir dünya olduğunu hatırlatmak için Çember Apartmanı ile onu çevreleyen sokakları hayalimden uydurdum. Kaymakçalan Sokak hayali lakin Tarlabaşı gerçek. Kitapta Bedrettin Dalan da var, Orta Güler de… Onların yanlarında Periklis, Ülker, Leyla, İsmini Hala…
Kurmacalar hayallerimizden kurulur. Fonda gerçek dünya vardır. Tatları da bu melezlikten gelir. Kurmacanın gerçeğe birebir uyması gerektiğini düşünen zihniyetle de inceden dalga geçmek istedim galiba!
Çember Apartmanı , Defne Suman, 352 syf., Doğan Kitap, 2022. Rum denince çabucak aklımıza yaşı geçkince bir bayan imgesi gelir deyip, Rum bir erkekten yola çıktığınızı, algıyı değiştirmeye çalıştığınızı söylüyorsunuz. 75 yaşında bir erkeği yazmak nasıl bir histi? Karaktere nasıl çalıştınız, zorlukları nelerdi?
Evet, aykırı köşe yapmak istedim. İsmini Hala üzere Rum bayanları İstanbul’da hâlâ görebiliyoruz. Bayanlar daha uzun ömürlü, daha güçlü olduğu için mi, yoksa kocaları sürgün edilirken onlar İstanbul’da kalmayı seçtikleri için mi, bilmiyorum. Tarlabaşı’nda, 75 yıl tutunabilmiş bir erkek, bu öykü için bana daha uygun geldi.
Periklis’i yazmanın en sıkıntı kısmı aşk kısımlarıydı. 75 yaşında bir erkek, genç bir bayanı nasıl istekler? Cinsellikle bağlantısı nasıldır? Esasen daha en başta, Periklis’in dostu Berin ona bunu soruyor: Soyunup yatağa nasıl gireceksin Periklis? Yatağa girdin diyelim, neyi, ne kadar yapabileceksin? Ben 48 yaşında bir bayan olarak 75’ine varmış erkeklere bu soruları çarçabuk soramadım. Bu yüzden de romanlara baktım. Marquez’in ‘Benim Hüzünlü Orospularım’ ve ‘Kolera Günlerinde Aşk’ı hayatının son çeyreğine varmış bir erkeğin hayatındaki cinsellik ve tutkuyu anlamamı kolaylaştırdı.
‘METE TAPAN, ÇEMBER APARTMANI’NI ÇİZDİ’
Tabii burada Mete Tapan, Herkül Milas’tan bahsetmemek olmaz. Bu iki isme danıştığınızı söylüyorsunuz. Biraz bu fikir alışverişinden bahsedelim mi?
Evet, her iki hocam da bana çok yardımcı oldular. Herkül Milas bana 1964’teki sürgünleri, içeriden yaşayan biri olarak anlattı. Kimlerin nasıl sürüldüğü, geride kalan mallar hakkında süregiden mahkemeleri, teknik ayrıntıları ondan öğrendim. Eşi Bayan Konutu de bana Tarlabaşı’ndaki okullar, Harbiye’deki, Beyoğlu’ndaki partiler, kulüpler, okul çayları hakkında bilgi verdi. Onları yan yana eski İstanbul’u konuşurken dinlemek çok zevkliydi. Herkül Hoca, Demir Özlü’nün eski dostuydu. Kaleme aldığı askerlik anılarını benimle paylaştı. Periklis’i yaratırken ondan çok ilham aldığımı söylemeliyim.
Mete Tapan ise hayatını İstanbul’un muhafazasına adamış bir yüksek mimar ve benim babam. 1986’daki Tarlabaşı yıkımları sırasında ben 12 yaşındaydım. Meskenin içinde bir yas, bir dehşet havası estiğini hatırlıyorum. Mete babama bu yıkımlar çok ağır gelmişti. Ben çocuk olarak onun kederine tanıklık etmiş, sekiz şeritli bulvar açılırken çok kıymetli bir şeyi yitirdiğimizi anlamıştım. Daha sonra Nokta mecmuası de Tarlabaşı yıkımları sırasında evsiz kalan yaşlı Rumların çarpıcı fotoğraflarını bastığı bir özel sayı yayımladı. ‘Çember Apartmanı’nı yazarken hem 1986 yıkımları hakkında ona sorular sordum hem de vakıf şerhi, anıtlar şurası, çürük raporu üzere teknik bahislerde ona danıştım.
İşin en zevkli kısmı Mete Tapan ile ‘Çember Apartmanı’nın planlarını çizmekti. Yüksek mimar Mete babam, Nejat’ın pavyona çevirdiği bodrum katından, Berin’lerin çatı katı dairesine, Periklis’in Fransız balkonlarından, art odaların baktığı komşu avlulara kadar her şeyi ince ince düşündü. Çember Apartmanı’nı kâğıt üzerinde karşımda görmek yazarken işime yaradı. Dairenin planlarına bakarken, kurmaca hayat üçüncü boyutuna kavuştu. Aklıma kıssayı derinleştirecek ve çekirdeğine hizmet edecek yeni kısımlar geldi.
Çember Apartmanı dış cephe PERİKLİS’İN GERÇEK AŞKI İSTANBUL
Periklis, Beyoğlu’nun çok yıkımına, ailesinin Rum olduğu gerekçesiyle dağılmasına, Yunanistan’a gitmelerine, başına gelen onca şeye karşın bu kentte kalıyor ve direniyor. Periklis’in bu kitapta yaptığı hepimizin yapması gereken haksızlık karşısında inadına savaşmak mı?
Periklis de her genç üzere fevri kararlar alan bir delikanlı. 1964’de Yunan pasaportu taşıyan babası hudut dışı edilir, annesi de onunla bir arada yurdu terk etmeye zorlanırken Eczacılık Fakültesi’nde okuyan Periklis, İstanbul’da kalıyor. Okulu bitirince Atina’ya onların yanına gideceğine kelam veriyor lakin sonra kelamını tutmuyor. Başlarda bunun Ülker yüzünden olduğunu sanıyor. Ülker’in aşkı için İstanbul’da kaldığına inanıyor. Fakat 40’lı yaşlarına geldiğinde İstanbul’da kalma konusundaki direnişinin gerisinde yatan dinamikleri sorguluyor ve aslında bunun bir uğraş olduğunu anlıyor. Aşk, Ülker daima mazeret. Periklis’in gerçek aşkı sürekli İstanbul olmuş. Ondan ayrılmamak için verdiği uğraş bir yana, ona saldırılmaması için de gayret sarf ediyor.
‘DİLİMİZİ DEĞİŞTİRMEK GEREK’
6-7 Eylül olayları, İstanbul’dan sürülen Rumlar benim ve benim üzere birçok Türkiye vatandaşının empati yapıp kendimizi makûs hissettiğimiz mevzular. Bu makus hissetme hali sizce hafifler mi? 2014’teki 20 Dolar ve 20 Kilo standını bunun için kıymetli bir adım olarak görebilir miyiz?
Utanç ve suçluluk duygusu yüzleşmeye, hesaplaşmaya açılan kapıdır. Kendimizi makus hissettiğimiz, ağırlaştığımız için yazma gücünü içimizde buluyoruz. İstanbul’un Rum cemaatini yitirmesini çok ağır bir kayıp olarak içimde taşıyorum. Bu hususları, bilmemek, merak etmemek, terk edilmiş bir binanın, etrafındaki dikenleri telleri her sene yükselen bir Rum kilisesinin önünden geçerken onu görmemek, parçalanmış mezarlardan etrafa saçılmış kemiklere karşı duyarsız kalmak bizim hatamız. Tam da o yüreğimizi ağırlaştıran yerden değişebiliriz. Görüp tanıyarak, hafızayı taze tutarak…
Bir de lisanımızı değiştirmek gerek. İstanbullu Rumlar için “gittiler” fiili yerine kovuldular ya da sürgün edildiler demeye başlayabiliriz. Bir tane bile İstanbullu Rum kendi isteğiyle, kendi isteğiyle kentini “Poli”sini bırakmaz. Bu kadar muhabbetle sevilen bir kentten kovulmanın nasıl bir kayıp olduğunu kulak vererek ve lisana getirerek anlayabiliriz. Bu bağlamda evet, 1964’ün 50. yılı münasebetiyle açılan 20 Dolar ve 20 Kilo standı, stant etrafında gerçekleşen etkinlikler ve sonradan basılan kitap çok değerlidir. ‘Çember Apartmanı’nda da bahsi geçen, Periklis’ten anılarını yazmasını rica eden İstos Yayınları da İstanbul’un bu ağır kaybıyla yüzleşmemizi sağlayan kitaplar hazırlıyor, kozmopolit İstanbul hafızasını taze tutabilmek için sağlam eserler üretiyor. Onların çalışmalarını da kıymetli buluyorum.
Bu romanın başka kitaplarınız ortasındaki yerini çok merak ediyorum. Farkı ne sizin için?
Tepeden tırnağa bir İstanbul kitabı olduğu için ‘Çember Apartmanı’nın yüreğimde özel bir yeri var. Ben bu kitaba ‘Emanet Zaman’ın İstanbul versiyonu yazmak niyetiyle başlamıştım. İzmir yangını nasıl ki kozmopolit İzmir’in sonu oluyor, İstanbul’da da 1964 Sürgünü ve 1986 Tarlabaşı yıkımları kentin nüfusunu kökten değiştiriyor. Elbette şöyle bir gerçek var: İzmir kozmopolit nüfusunu bir gecede yitiriyor, tek sesli, tek renkli, milliyetçi bir kente dönüşüyor. İstanbul’da daha yavaş ve birden fazla krizle dönüşüyor. 6-7 Eylül, 1964 sürgünleri, 1986’daki Tarlabaşı yıkımları üzere şiddet olayları eski İstanbul’u yok ediyor. Tarlabaşı’ndaki yıkım sahnelerine Levanten kız kardeşleri bilerek koydum. Hilmi Etikan’ın yönettiği “Tarlabaşı Tarlabaşı” (1989) isimli belgeselden aldım o iki karakteri. Bir gecede evsiz kaldıkları doğruydu. İstanbul’un büyük dönüşümü esnasında Levanten İstanbul’un da yok olduğunu hatırlayalım istedim. Uzun lafın kısası çocukluğundan beri eski İstanbul’un hayaletini Beyoğlu geçitlerinde aramış biri olarak bu kitabın yüreğimdeki yeri çok özel. ‘Saklambaç’tan beri kitaplarıma sızan eski İstanbul düşü ‘Çember Apartmanı’nda tamama erdi.
Çember Apartmanı giriş(solda), Periklis daire planı (sağda). ‘Emanet Zaman’ İzmir’in, ‘Çember Apartmanı’ İstanbul’un yer, bellek üzerine yok oluşunu anlatıyor. Siz diyorsunuz ki ‘Acıyı paylaşmak, ağıt yakmak istedim’. Kitaplarınızı okuyanlar hassas ve birebir hissi paylaşan beşerler. Bu kitaplar sizce bu yok edici kesimde ya da buna müsaade verenlerde farkındalık yaratır mı?
Benim ilgilendiğim kesim kitaplarımı okuyan o hassas kesim. Zira orada da yapılacak çok iş, dönüşmeyi bekleyen zihniyet var. Demin kelamını ettiğim üzere lisanı değiştirmek, tarihi öğrenmek, ezber telaffuzlara baş tutmak, tarihe bir de şu taraftan, siyasete bir de bu taraftan bakabilmek… Yeni bir lisan, yeni bir zihniyet üretmeye hepimizin katkısı olabilir. Bir yandan 6-7 Eylül olaylarına dertlenir, o utancı yaşarken öteki yandan medyanın kışkırttığı düşmanlığı sorgulamadan benimsemek, televizyonda duyduğumuz bir haberin yüzde 100 gerçek olduğuna inanmak aslında yok eden ve yıkan kesitlere bir manada dahil olmak manasına geliyor.
Örneğin, ‘Emanet Zaman’ı ya da ‘Yaz Sıcağı’nı okuyan bir okur tüm güzel niyetiyle gelip ‘Benim babaannem de mübadele ile Kavala’dan, Selanik’ten, Girit’ten gelmiş’ diyor. Bu temiz cümlenin içinde birçok duyarsız nokta var aslında. Benim kitaplarım 1924 nüfus mübadelesinden hiç kelam etmiyor ki. Can havliyle köyünü, kentini, kedisini köpeğini terk etmek zorunda kalan bir nüfustan kelam ediyorum ben. İzmir’in, Trabzon’un, İstanbul’un Rumlarının çektiği zulmü mübadeleyle karıştırmak ve hatta karşılaştırmak, gayrimüslimlere karşı yürütülen şiddet olaylarını görmezden gelmek. Türkiye Cumhuriyeti’nin tek millete ilişkin bir vatan kurma projesindeki adaletsizliğe bakabiliyor muyuz? Zira bu adaletsizlik hâlâ bizimle birlikte. Dışarıda değil, kendi içimizde. Onu fark etmeden yine üretiyoruz kimi vakit. Ben kendimin de dahil olduğum bir kesitin kör noktalarına düşen bu üslup şeylere baş yoruyorum.
Narmanlı Han da romana yer olan yapılardan. Yerle ilgili olarak “Eskiden sanatkarlara ve sanatsal etkinliklere yer olurken şu an plastikleşti, tüketim alanına döndü” diyorsunuz. Yerdeki bu değişim kentin ve vatandaşın değişimiyle de paralel. Bunu vurgulamak okuyucunun canının daha çok yanmasına ve ümitsizliğe kapılmasına yol açmıyor mu?
Narmanlı Han’da benim çok tatlı anılarım vardır. Arkadaşım Orta Koçunyan’ın ailesinin çıkarttığı Jamanak gazetesinin ofisi oradaydı. Lisedeyken onu ziyarete giderdik. O avluda, kedilerle sarmalanmış bir halde otururken her yer bana edebiyat, şiir, müzik, sanat kokuyormuş üzere gelirdi. Eskinin inceliği ve zarafetinin Beyoğlu’na geri döneceğine inandığımız bir periyottu. Tahminen bu anılar yüzünden Narmanlı Han başta olmak üzere, Emek Sineması’nın içinde bulunduğu Grand Pera Cercle D’orient Pasajı da dahil Beyoğlu’ndaki pek çok eski binanın orijinalindeki ihtimamlı personelliği yok etmek kıymetine kelamda restore edilmesi ve sonra tüketim yeri olarak bize sunulması içimi yakıyor.
Şunu da söylemek isterim ki, biz müelliflerin okurların gönlünü beğenilen tutmak, onlara kendilerini güzel hissettirmek üzere bir misyonu yok ve fikrimce olmamalı. Ben okurlarımın olumlu hislerle dolmalarından çok hissetmelerini tercih ederim. Matemi, üzüntüyü, neşeyi, ümidi, çaresizliği, sevinci… O kadar yüzeysel, o kadar plastik bir çağda yaşıyoruz ki, bizi ağlatan bir sinema yahut dünyadaki dehşetin boyutlarına ışık tutan bir roman bile bizi uyuşukluğumuzdan çıkardığı için manalı ve değerli oluyor.