1945 öncesi ve sonrası olarak ikiye ayrılan Japonya tarihine emsal biçimde, memnunluk oyunları oynadığı ve bu maskeyi çıkardığı devir formunda hayatı ikiye bölünen Osamu Dazai; ruhsal gelgitleri yüzünden intihara meyilli bir hayat sürmeye başladığı ilkgençlik yıllarından itibaren milliyetçiliğin baskın hâle geldiği ülkesiyle hesaplaşmaya çalışmıştı.
Dazai’nin kitaplarına yansıyan melankolisi, intiharından önce bıraktığı “doğduğum için beni affedin” notuyla tepeye ulaşmıştı. Huzursuz, telaşlı, ikilemlerle boğuşan ve yirminci yüzyıl başında Japonya’yı tesiri altına alan şiddet kültürünü eleştiren müellif, birebir vakitte ömrünü altüst eden çelişkileri ve rahatsızlıkları “ben-romancı” olarak metinlerine yerleştiriyordu. Ülkesindeki gelenek-yenilik karmaşasının yanında, insan bağlantılarındaki gedikler, omurundaki hassasiyet ve çelişkiler de müellifin romanlarının ve hikayelerinin en önemli hususlarıydı.
Dazai, iç hesaplaşmaları ve benlik krizlerinin yanı sıra Japonya’da 1900’lerin başında yaşanan dönüşüm sancılarını, yabancılaşma ve var oluş krizini metinlerinde işlerken insan olmanın ağır yükünü omuzladığını hissediyordu âdeta. Hatta bir hikayesinde anlatıcıya “dünya insanların anlamsızca acı çektiği yerdir” dedirtip hem ruhundaki fırtınaları hem de 1930 ve 1940’larda Japonya’daki buhranı betimlemişti.
Metinlerinde otobiyografik öğelerle kişilik çözümlemelerini ve ülkesindeki kültürel, politik, toplumsal dalgalanmaları istikrarlı biçimde harmanlayan Dazai’nin, İkinci Dünya Savaşı öncesi ve sonrası olarak ikiye ayırdığı Japonya’yla birlikte hayatından izler taşıyan Günün Birinci Işıkları, doğup büyüdüğü ve öldüğü coğrafyanın toplumsal yapısından kesitleri ve müellifin hayatından modülleri getiriyor karşımıza.
‘AKLIMDAN GEÇENLERE HÂKİM OLAMAYAN BİR ÇOCUKTUM’
‘Günün Birinci Işıkları’nda Dazai, bir yandan hayatının dökümünü yapıyor, öteki yandan hayatını çevreleyen insanları, Japonya’daki münasebet ağını ve toplumsal dokuyu betimliyor. Diğer bir deyişle müellifin anıları ve ülkesinin tarihi buluşuyor kitapta: Dazai, hatırladığı kadarıyla ailesini ve şahit olduğu ölçüde Japonya’yı anlatmaya girişiyor. Bazen anılarını netleştirmeye bazen de yaşanmışlıkları “ebedî boşluk”tan çekip çıkarmaya uğraşıyor.
Günün Birinci Işıkları, Osamu Dazai, Mütercim: Kuzey Baykal, 152 syf., Olvido Kitap, 2022. Okula başlamasıyla sona eren çocukluğunu ve sonrasını anlatırken annesine, teyzesine, kardeşlerine, babasına dair cümlelere rastladığımız metinlerde Dazai, Japon kültürünün hayatında bıraktığı izleri taşıyor satır ortalarına. Akabinde, okul günlerinden bir anekdot paylaşıyor “Anılar”’da: “Hiçbir vakit başım ağrıyacak kadar ders çalıştığımı da hatırlamıyorum. Okuldan nefret ederdim ben. Bir kez bile oturup uslu uslu kitabımı açıp da ders çalışmışlığım yoktu. Yalnızca eğlenceli kitaplar okuyordum o kadar. Evdekiler kitap okuduğum surece ders çalıştığımı düşünürdü nasıl olsa. Ne vakit gerçekleri kaleme alsam başıma makus şeyler gelirdi. Annemle babamın beni sevmediğini yazdığımda rehberlik öğretmeni beni öğretmenler odasına çağırıp azarlamıştı. Öğretmen kompozisyon için ‘Eğer Savaş Patlak Verirse’ konusunu verdiğinde ‘Savaş bildiğiniz üzere hepimizin korktuğu sarsıntı, yıldırım, yangın ve doğal ki babamızdan bile daha vahimdir. Bu yüzden şayet savaş patlak verirse derhal dağlara kaçacağım. Yanımda siz de gelin bence öğretmenim. Ben de beşerim siz de insansınız, hepimiz korkarız o denli bir durumda’ yazmıştım. Bu sefer hem okul müdürü hem de rehberlik öğretmeni sorguya çekmişti beni.”
Kendisini “aklımdan geçenlere hâkim olamayan bir çocuktum” diye niteleyen Dazai, bu alışkanlığından ömrü boyunca kurtulamadığı için zorluk çekip kaygılar edindiğini de anlatıyor. Bu devirde, “İleride büyük birisi olabilecek miyim?” üzere hayatına taraf veren sorulara karşılıklar bulmaya çabalayan ve yazarlığa heveslenen Dazai’nin benliğini hiçbir şeyden tatmin olamama hâli esir alıyor. Müelliflik hayali ve dileği, onun evvel ağabeyleriyle daha sonra ise ailenin geri kalanlarıyla ortasını bozuyor.
‘YALNIZLIĞIMA VE ÇARESİZLİĞİME DAİMA YENİK DÜŞMÜŞÜMDÜR’
Dazai’yi “ben-romancı” diye niteleyen Suiçi Kato’nun sözüne atıfla Günün Birinci Işıkları’ndaki metinlerinde müellifin “ben-öykücü” olarak karşımıza çıktığını söyleyebiliriz. Anılarına, Fuji Dağı’na, ağabeylerine ya da Tokyo’ya bakarken bu istikametinin ağır bastığı çok açık. Kendisine acı veren yahut onu büyüleyen görünümleri tasvir eden Dazai, seyahatlerinde bazen kendisini arıyor bazen de Japonya’nın hâlipürmelaliyle ilgileniyor. Gözünü Fuji Dağı’na dikmişken nihilist ve saf bir zihniyeti olduğunu not ediyor, Tokyo’dayken içinden ne gelirse onu yazmak istediğini… Hasılı, Dazai’nin çektiği acıyı kâğıda nasıl döktüğünü fark ediyoruz Günün Birinci Işıkları’nda: “Eziyet çekiyordum. İşimin… yazarlığın eziyetinden öte… yok, bilakis, müelliflik bana keyif veriyordu; müelliflik değil de benim dünya görüşüm, sanat denilen şey, yarınların edebiyatı, yani diğer bir deyişle yenilik denen şey, işte bunlarla ilgili şimdi başıma oturmamış şeyler canımı sıkıyor, hiç abartısız beni acıyla kıvrandırıyordu. (…) Edebiyatımı aptalca bir saçmalık yahut abartı olarak yorumlamayanlar ortasında benim kesin tutarlılığa ulaşmak için ne kadar acı bir hayat sürdürdüğümün farkında olan kaç kişi vardır sanki? Lakin muharrir, edebiyatı hakkında tek bir söz dahi dayatmamalı okurlarına. Muharririn yapabileceği tek şey, okurlarının samimiyetini beklemektir.”
Dazai’nin çektiği eziyet sadece edebî değil; ailesinden kovulması, vücut ve ruh sıhhatinin bozulması da onu tökezletiyor, hayat karşısında zayıflatıyor. Muharrir, yenildiğini ve bu mağlubiyetin yolunu aydınlattığını düşünüyor.
Kendisini metinlerin öznesi, anlatıcısı ve başkarakteri hâline getiren Dazai, bir yandan ömrünün dönüm noktalarını, öte yandan var oluşunu anlamlandırmaya uğraş ediyor. Bunları bazen bir köpekle bağlantısını bazen de ülkesinin üstüne nasıl geldiğini anlatarak yapıyor. Bu tansiyonu Tokyo’da besbelli biçimde duyumsuyor müellif: “İpek böceği tarafından kemirilmiş bir dut yaprağını andıran Tokyo kentinin tamamı gözlerimin önüne serilince orada yaşayan, her biri kendi hayatını sürdüren tüm o insanlardan diğer bir şey düşünemez hâle geliyorum. Bu türlü mânâsız bir düzlükte, Japonya’nın her yerinden beşerler akınla hamle edip terler içerisinde itişip kakışıp bir parmak toprak için savaş verip daima değişen her türlü hissin düzensizliği içerisinde, birbirlerine kinle bakıp düşman oluyor; dişiler erkeklerine sesleniyor, erkekler ise yarı çıldırmış bir biçimde başıboş dolanıyor yalnızca.”
Yaşamını bir drama olarak nitleyen, çocukluğundan başlayarak yapıp ettiği çabucak her şeyi kâğıda döken ve yazdıkça kendisini öldürmeye bir adım daha yaklaşan Dazai’yle yüzleşiyoruz. Münasebetiyle çabucak her metin, örtük bir hengame ve intihar mektubuna dönüşüyor ona nazaran. En çok kendisine saldırıyor ve sıkıntıları yüzünden çılgına dönüşünü anlatıyor. “Bugünlere daima kendi savaşımı vererek gelmişimdir lakin ne hikmetse bu savaşı hiçbir vakit kazanamamış, yalnızlığıma ve çaresizliğime daima yenik düşmüşümdür” cümlesi de bahsi geçen çılgınlığın bir yansıması.
‘Günün Birinci Işıkları’ndaki metinleri, bir iç dökümü üzere okurken Dazai’nin hem kendisi ve ailesi hem de ülkesiyle hesaplaşması diye niteleyebiliriz. Velhasıl, hayattaki mağlubiyetini yazarlıkta bir zafere dönüştürmeye uğraşan Dazai’yle karşılaşıyoruz kitapta.