Charles Darwin evrim teorisiyle yalnızca kendi alanında değil, ideolojiden müspet bilimlere, dinden gündelik hayata kadar pek çok bahiste önemli tartışmalar yaratan bir bilim insanıdır. Bu yüzden bazılarına nazaran şeytan, bazılarına nazaran eşine az rastlanır bir beyin olarak kabul edilir.
Peki, kendi halinde bir doğabilimci olan Darwin, dünyayı bu kadar sarsmayı nasıl başarmıştır?
12 Şubat 1809’da Birleşik Krallık’ta doğan Darwin, varlıklı bir aileye mensuptur. Pek çok yaşıtına göre eğitim konusunda şanslıdır. Yatılı okuldan mezun olduktan sonra bir müddet babasının yanında tabip asistanlığı yapar. Doktorluk dededen kalma bir meslek olduğu için liseden sonra Edinburgh Üniversitesi Tıp Fakültesi’ne gönderilir. Fakat Darwin’in tıbba pek merakı yoktur. O denli ki derslere bile hakikat düzgün katılmaz. Tabiat tarihiyle, jeolojiyle ilgilenmeye de bu sıralar başlar.
Babası bu durumu fark edince Darwin’i Tıp Fakültesi’nden alıp Cambridge Üniversitesi’ne bağlı bir din okuluna verir. Oğlunun bir din adamı olmasını ister. Ne var ki Darwin kafayı tabiata takmıştır bir defa. Lamarck’ın evrim teorisiyle büsbütün artan merakı onu pek çok şeyi araştırmaya iter. Böcekler de bunlardan biridir. Onu botanik profesörü John Stevens Henslow ile tanıştıran şey de bu olur. Darwin bir öğretmen ve bir arkadaş olarak Henslow’dan çok etkilenir ve onun derslerini almaya başlar. Bu dostluk onun hayatını büsbütün değiştirecektir.
İNTİHARDAN KORKAN BİR KAPTAN
1805’teki Trafalgar Deniz Savaşı’yla bir arada Birleşik Krallık denizlerde büyük bir hâkimiyet kurar. Güney ve Orta Amerika devletleri birer birer bağımsızlıklarını ilan ettiği yıllarda onları tanır ve deniz ticaretini daha çok yere ve daha inançlı biçimde gerçekleştirebilmek için haritalandırmaya gereksinim duyar. Bununla ilgili özel misyonlu birçok gemiyi sefere çıkartır.
Bu gemilerden biri de Beagle’dır. Beagle birinci seferini (1826-1830) gerçekleştirdikten sonra ülkesine geri döner ve ikinci sefer için hazırlıklara başlar. Geminin yeni kaptanı FitzRoy, çıkılan seferlerin ne kadar uzun ve bunaltıcı olduğunu bildiği için buna bir deva bulmaya çalışır.
O yıllarda denize açılan gemilerde astronom, doğabilimci, fizikçi, meteoroloji uzmanı, hatta ressam üzere kimseler de resmî misyonlu olarak yer almaktadır. Beagle’da da McCormick isminde cerrahlık da yapan bir doğabilimci vardır. Lakin Kaptan FitzRoy gemi içi hiyerarşiyi korumak ismine -eh biraz da âdet olduğu üzere- öbür kaptanlar üzere mürettebattan başka bir yerde vakit geçirmek zorunda olduğunu bilmektedir. Beagle’ın birinci seferinin üçüncü yılında ruhsal çöküntü nedeniyle intihar eden kaptanın öyküsünü de duyduğu için yanına doğabilimci bir genç aramaya karar verir. Dediğimiz üzere, aslında gemide bu misyonu yürütecek biri vardır, FitzRoy daha çok kendine bir yoldaş aramaktadır.
FitzRoy, Amirallik Dairesi’ne onaylattığı teklifinin akabinde birkaç yere haber salar. Ne var ki pek istediği üzere birini bulamaz. Bu tekliflerden biri de botanik profesörü John Stevens Henslow’a masraf. Henslow teklifi reddeder reddetmesine, lakin onlara birini önerebileceğini söyler. O kişi Darwin’dir.
Darwin o vakte kadar bir defa -o da kısa süreliğine- Paris’e gitmek dışında Birleşik Krallık’ın dışına hiç çıkmamış bir gençtir. (Beagle seferinden sonra da bir daha çıkmaz aslında.) Henslow yazdığı mektupta “Bunu ‘kemale ermiş’ bir doğabilimci olduğunuzu düşündüğüm için değil ama tabiat tarihi alanında değerli olabilecek her şeyi derlemeye ve not etmeye ileri derecede kâfi olduğunuzu düşündüğüm için yaptım,” der.
Darwin de hocasından aldığı dayanakla vazifesi kabul eder.
BİNBİR ZORLUK ALTINDA YAPILAN ARAŞTIRMA
Kalacak yer ve yemeği dışındaki bütün masrafları kendine ilişkin olan Darwin, 1831’de Beagle’ın ikinci seferine böylelikle katılır. Beagle görece küçük bir gemi olsa da içinde yaklaşık 70 kişi bulunur. Lakin Darwin çoğunlukla Kaptan FitzRoy ile bir arada vakit geçirmektedir. Bu durum da iddia edileceği üzere Darwin’e pek çok mevzuda kolaylık sağlar.
Darwin gerek sefer esnasında denizden aldığı örneklerde gerek karadaki araştırmalarında çok şanslıdır. Mürettebattan ona daima yardımcı olan birileri vardır. Onu kıyıya getirip götüren filikalar, kendisine tahsis edilen atlar, ziyaret ettiği yerlerde işini kolaylaştıracak tavsiye mektupları ve daha neler neler… Bunların yanında Darwin deniz seyahatine pek ayak uyduramaz. Daima midesi bulanır, yeri gelir bir ayı bulan hastalık devirleri geçirir. Bu üzere durumlarda bile gemi onu bekler, kimi bazı da onu almak için rotasını değiştirir. Devir kuralları göz önünde alındığında bu ayrıcalığın en kıymetli sebebinin Darwin’in Kaptan FitzRoy’la olan ahbaplığı olduğu düşünülür.
Majestelerinin Gemisi Beagle Günlüğü (1831-1836), Charles Darwin, Tercüman: Ömer Bozkurt, 584 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2022. Darwin deniz seyahatinde her ne kadar zayıf düşse de karadaki araştırmaları esnasında son derece dirençlidir. At üstünde, bazen yaya formda çok uzun aralar kat eder. Daima örnek toplayıp bunları raporlar. Bazen de karşılaştığı eşsiz görünümlere dalar masraf ve şöyle müellif: “Volkanik kayaçların üzerlerinden, bilinmedik kuşların müziklerini dinleyerek, benim için yesyeni böceklerin, daha da yeni çiçeklerin etrafında uçuşmalarını izleyerek kıyıya yürüdüm. Harikulâde bir gün yaşadım, bu güya bir körün görmeye başlaması üzereydi.”
Ancak araştırmaları ve romantik müşahedelerinin yanı sıra genç Darwin dünyaya 19. yüzyıl İngiliz emperyalizmi gözlükleriyle bakar. Seyahat yaptığı kimi ülke halklarına yönelik aşağılayıcı birtakım sözlerde bulunur. Natürel her vakit bu fikirde değildir. Vakit zaman tam aksisi formda İngilizleri yerip onları över.
BİN 741 GÜNLÜK SEFER
Yaşlılık yıllarında yazdığı biyografisinde, “Beagle’ın seferi, hayatımın en değerli olayıdır ve bütün meslek ömrümü belirlemiştir” diye yazan Darwin, seyahati esnasında tuttuğu günlüğü 20×25 boyutlarındaki kâğıtlara mürekkeple muharrir. Karadaki yolculuklarındaysa yanında daima not defteri bulundurur. (Bu not defterlerinden 24 tanesi günümüze ulaşmıştır.)
Günlüğün birinci aylarında -yolculuk heyecanından olacak- kıymetli olsun olmasın her güne dair bir şeyler muharrir. Daha sonra bu alışkanlığından vazgeçer ve yalnızca değerli gördüğü şeyleri yazmaya başlar.
Sanılanın bilakis günlüğü, çılgın bir bilim beşerinin anlaşılmaz teknik tabirlerden ibaret fikirlerini yansıtmaz. Darwin her şeyden evvel bir gezgindir. Günlüklerinde daha çok seyahat esnasında yaşadıklarından bahseder. Maruz kaldığı zorlukları, bunlarla nasıl gayret ettiğini anlatır. En kıymetli kısımlarından biri de karşılaştığı insanların ömürlerine dair yazdığı anekdotlardır. Hal bu türlü olunca günlüklerin lisanı de epey anlaşılırdır.
1831’de başlayan seyahat 1836’da son bulur. Toplamda bin 741 gün sürer. Bunun üçte ikisini gemide (bin 145 gün), üçte birini (586 gün) karada geçirir.
EVRİM TEORİSİNİN BİRİNCİ TEMELLERİ
Darwin bütün yapıtlarını yaşadığı yıllarda yayımlamıştır. Bunun iki istisnası vardır. Biri biyografisi, oburu de işte bu günlüklerdir.
Günlük, birinci sefer Darwin’in torunu Nora Barlow tarafından 1933 yılında yayımlanır. Bir öbür oğuldan olma torunu Richard Darwin Keynes ise günlüğün ikinci baskısını 1988 yılında yayımlar. Birinci baskıya nazaran bu biraz daha detaylandırılmış bir edisyona sahiptir. Çünkü Keynes, dedesinin karada taşıdığı not defterlerindeki kimi yerleri de günlüğü zenginleştirmek üzere kullanmıştır. Her iki edisyon da Darwin’in çıkarmaya karar vererek üstünü çizdiği cümleleri korumuş, üstü çizili formda bırakmıştır. Bu da bize Darwin’in günlük üzerine çalıştığını gösterir.
Beagle seferi ve bu günlükler şu an bildiğimiz evrim teorisinin birinci adımlarının atılmasına sebep olur. Dünyayı sarsan bu teorinin ortaya çıkmasının bir kaptanın intihar korkusu -yalnızlık mı demeli- olduğunu düşünmek çok tuhaf değil mi?
Gerçi Kaptan FitzRoy, seferin akabinde Darwin’in evrim teorisini ortaya atarak kutsal kitaba, Tanrı’ya karşı -dolaylı olarak- birtakım telaffuzlarda bulunduğunu öğrendiğinde çok kızar. Şahsen kendi kaleme aldığı sefer günlüğü ‘Narrative II’de Darwin’in çalışmalarından ve kişiliğinden övgüyle bahsettiği halde tekrar de kızar. Darwin’se Kaptan FitzRoy’u her seferinde sevgi ve minnetle anar.
Darwin’in beş yıllık bu büyük seyahatte neler yaşadığını merak edenler ‘Majestelerinin Gemisi Beagle Günlüğü 1831-1836’ isimli kitabı kesinlikle okusunlar. YKY etiketiyle geçtiğimiz günlerde raflara giren kitap Ömer Bozkurt tarafından çevrilmiştir. Tercih edilen edisyonsa Keynes’e aittir.