Anadolu’nun kara bağrında Cumhuriyet isimli beyaz sayfayı açan Mustafa Kemal Atatürk, Avrupa’nın “Hasta Adam” duvarını yıkmak için gerçekleştireceği ihtilalleri anlatacak bir halkla ilgiler çalışması istiyordu. Halifelik kaldırılmış, şapka inkılabı yapılmış, Uygar Kanun kabul edilmiş, İzmir (Türkiye) İktisat Kongresi’nin sonunda ekonomik gelişme için İş Bankası kurulmuş, eğitim ihtilali yapıldıktan sonra kız öğrenciler eğitime kazandırılmış, aşar vergisi kaldırılarak tarım canlandırılmıştı. Ticaret Bakanı Ali Cenani Beyefendi yalnızca 3 yılda gerçekleşen ihtilalleri bir gemiyle Avrupa’ya götürme fikrini Atatürk’e sundu. Atatürk’ün onaylamasıyla “devrim yolculuğu” için bakanlık bütçesinden 100 bin TL ayrıldı. İstanbul Ticaret Odası da proje için 500 bin TL verince, 1924 yılında 4200 İngiliz Sterlini ‘ne Hollanda’dan alınan yolcu gemisi S/S Karadeniz seyahat için seçildi.
Yüzen Anadolu
S/S Karadeniz, Mart 1926’dan itibaren Haliç Tersanesi’nde stant vapuruna dönüştürülürken periyodunda görülmeyen formda beyaza boyandı. Bir numaralı ambarındaki stant salonuna, İnhisarlar Yönetimi eserleri (tütün ürünleri), Kütahya çini işleri, Hacı Bekir lokum ve şekerlemeleri, kehribar tespih, ağızlık, çeşitli takılar üzere hatıra nesneleri yanında kuyumculuk sanatları, el dokumaları, Türk halı ve kumaşları ile antika eşyalar yerleştirildi. Kıç (arka) taraftaki 2 numaralı ambar “Numune Dairesi” yapıldı ve Beykoz Kundura Fabrikası eserleri, Bursa ipekli dokumaları ve Türkiye’nin çeşitli tahıl eserlerinden örnekler kondu. Kütahya çinileri, lokumlar, Bursa ve Hereke kumaş ve halılarına Ankara’nın tiftik keçisinin doldurulmuş örneği eklendi. İstiklal Marşı’nın bestekarı keman virtüözü Osman Zeki Üngör şefliğinde Riyaset-i Cumhur Orkestrası kuruldu. Eserlerin üzerine 4 lisanda (İngilizce, Türkçe, Almanca, Fransızca) etiketler yerleştirildi. Vapura kaptan olarak, Gülcemal vapuruyla Atlas Okyanusu’nu geçen birinci Seyr-i Sefain’in kaptanı “Topuz” lakaplı Lütfi Beyefendi atandı. Robert Koleji’nden lisan bilen tercümanlar vapurda yerini aldı. Standa katılmak isteyen tüccar ve esnaf için Galata’da bir ofis oluşturuldu ve tüccarlara gayeler ve tertip hakkında bilgi verildi. Stant vapuru logosu olarak İstanbul açıklarından uzaklaşan S/S Karadeniz vapurunun önünde yürüyen ticaret ve haber tanrıçası Hermes, elindeki asası yerine Seyr-i Sefa yönetiminin amblemi yerleştirilerek logo oluşturdu.
Cumhuriyet vapura yüklendi
Yaptığı araştırmaları Genç Cumhuriyet Karadeniz Vapuru’nda isimli kitabında toplayan Başşehir Üniversitesi Atatürk Unsurları Uygulama ve Araştırma Merkezi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Evrim Şencan, o günleri Milliyet’e anlattı. İzmir’deki İktisat Kongresi’nin akabinde 1923 yılında açılan Numune Sergisi’nin başarılı olduğunu söyleyen Doç. Dr. Şencan, Ulusal Gayret yıllarında Antep savunmasını hazırlayan Ali Cenani Bey’in her vakit Mustafa Kemal Atatürk’ün yanındaki isim olduğunu belirtti. Şencan şunları dedi: “Atatürk, onun teklifiyle yüzer sergiyi hazırlattı. Aslında, TBMM ve Ticaret Odası ortak akılla Cumhuriyet’i bir vapura sığdırdılar. İşte o vapur 1926’da yola çıkan Karadeniz Vapuru’ydu. Ressam Namık İsmail Bey’e özel logoyu hazırladı. Ardında İstanbul manzarasıyla Hermes, elindeki asasıyla vapura yol gösteriyordu. Hermes, doğduğunda kendini esaretten kurtaran bir bebekti. Birebir Türkiye Cumhuriyeti üzere. Riyaset-i Cumhur Orkestrası her limanda İstiklal Marşı’nı ve Türk musikisini çaldı. Limanlarda satış yapıldı ve ticari antlaşmalar imzalandı.”
Çağının ilerisinde proje
Atatürk’ün Bandırma Vapuru’yla başlattığı Ulusal Mücadele’yi Karadeniz Vapuru’yla sürdürdüğü uygarlık savaşıyla tamamladığını söyleyen Doç. Dr. Şencan, o günlere dönerek şu bilgileri verdi: “Karadeniz Vapuru ihtilallerin somutlaşmış haliydi. Türk bayanının toplumsal ve siyasî hayatta kendini göstermesiydi. Devletler sahnesine, tarım, sanayi, iktisat, turizm, toplumsal hayat ve eğitim üzere alanlarda alnının akıyla çıkan cumhuriyetin temsiliydi. Ulusal Mücadele’de ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda imzası olan birçok kişinin katkılarıyla oluşmuş çağının çok ilerisinde bir projeydi. Peçeden, festen, eğitimsizlikten, ekonomik bağımlılıktan kurtulurken geçirdiği süreçti. Eşitlik, demokrasi, millet egemenliği, hukuk, bayanların hayattaki rolü vardı içinde. Karadeniz Vapuru uygarlık savaşıydı. Siyah rengi beyaza boyanmıştı. Hoş Sanatlar kısmında tablolar, biblolar, madenler kısmında kömür, bakır ve levha taşı vardı. Duvarlara diyagramlar, istatistikler, grafikler ve Türkiye haritaları konuldu. Ormancılık, tütüncülük ve maden kömürü haritaları vardı. Kayseri’den iki halı emekçisi bayan getirildi. Türk yemekleri için büfe, ekonomik bağımsızlığın gösterilmesi için İş Bankası Şubesi açıldı.”
Türk bayanları vapurdaydı
Cumhuriyet aydınlanmasını temsil eden isimlerin gemide olduğunu belirten Şencan, devamında da vapurda bulunan aydınlanma temsilcisi isimleri söyledi: “Vapurun süvarisi (kaptanı) Gülcemal vapurunun kaptanı Lütfi Kaptan, ikinci kaptanı Süreyya Gürsu, stant reisi Türkiye Cumhuriyeti’nin 3. Cumhurbaşkanı olacak Celal Bayar’ın oğlu Refii Beyefendi oldu. Birinci bayan heykeltıraşlardan Nermin Faruki Halki, birinci bayan Milletvekili Mebrure Gönenç üzere isimler Türk aydınlanmasını temsil edecekti. Birinci bayan gazeteci Fotoğraflı gazete muhabiri Bedia Celal (Arseven), Akşam gazetesi muhabiri Vâlâ Nurettin Beyefendi, İstanbul Liman İşletmesi Genel Müdürü ve Stant Komiseri Rauf Manyasî (Bay Raufi), İstanbul Ticaret Odası’ndan İstihbarat Müdürü Galip Bahtiyar (Göker) Beyefendi, Posta müdürü Kenan Beyefendi, Ziraat uzmanı Mahmut Celal Beyefendi, Dış Ticaret temsilcisi Halil Mithat Beyefendi, vapura Le Havre’da katılan öğretmen Belkıs (Çürüksulu) Hanım, ressam Celal Esat (Arseven), Anadolu Ajansı temsilcisi Kemalettin Beyefendi (Kamu), Demiryolları temsilcisi Eşref Beyefendi, Monopol temsilcisi Semih Beyefendi, Hasan Ecza Deposu Sahibi Hasan Beyefendi, Protokol Müdiresi Semiha/Samiye Hanım, Mahmut Baler (Bal Mahmut) ve eşi Seniha Hanım, Ulusal Uğraş kahramanı Özbekler Tekkesi Piri Cet Efendi, Coğrafya Encümen Lideri General Pertev Paşa (Demirhan), Tatlıcı Ali Muhittin (Hacıbekir), Seyfettin Çürüksulu Paşa üzere daha birçok isim. Tercümanlar ise bilhassa Londra limanında kendilerini gösterecek Robert Kolej öğrencilerinden seçildi. Bayanlar, gazeteciler, öğretmenler, tercümanlar, öğrenciler, tüccarlar…İstiklal marşının bestekarı Osman Zeki Üngör şefliğinde 47 kişilik Riyaset-i Cumhur Orkestrası 95 kişilik stant komitesiyle 285 kişi cumhuriyet ateşini taşıdı.”
Atatürk: Stant muvaffakiyete ulaşmış bir eserdir
Atatürk’ün projeye büyük değer verdiğini söyleyen Doç. Dr. Evrim Şencan, Atatürk’ün “Başarıya ulaşmış bir eser” dediği ihtilallerin yolcuğunun bıraktığı tesirle ilgili şunları dedi: “Atatürk, Söğütlü yatıyla 13 Haziran’da Mudanya’da bindi. Sürdürdüğü uygarlık savaşını anlatacak vapurla Bandırma’ya hareket etti. Yoldayken sergiyi gezdi, bilgi aldı. Heyetle tanıştı. Akşam yemeği yedi. İş Bankası şubesinden çok şad olduğunu lisana getirdi. Köprü üstündeki deftere, ‘Sergi muvaffakiyete ulaşmış bir yapıttır. Bende pek uygun intibalar uyandırdı. Teşhir üslubu çok yeterlidir. Tertip edenleri takdir ve tebrik ederim’ diye yazdı. Vapurla, Türk denizcileri ve denizciliği Avrupa’ya tanıtılmış oldu. Barbar, kaba ve geri kalmış Türk imajının ortadan kalktı. Dış bağların düzelmesi yahut yakınlaşılmasına, ihtilallerin ve küllerinden doğan yesyeni bir Cumhuriyet’in Batı tarafından tanınmasına neden oldu.”
Atatürk, Karadeniz Vapuru’yla seyahat yapan aydınlarla.
Fotoğraflar www.isteatatürk.com’dan alınmıştır.
Avrupa’daki birinci liman Barcelona
Cezayir-Annaba’daki kömür alımının akabinde 20 Haziran 1926 günü İspanya’nın Barcelona Limanı’na varıldığını aktaran Evrim Şencan, “Beklemedik bir kalabalık karşıladı vapuru. Vali, belediye lideri, ticaret odası temsilcileri, askerler, konsoloslar, denizciler ve İspanyol vatandaşları. Birinci kere görücüye çıkan standın kapıları açıldı. İkram edilen Hacı Bekir lokumları tükendi. Akşam olduğunda hala girmeye çalışanlar vardı. 3500 bireyle başlanmıştı seyahate. Bir haftada 11 bin kişi gezdi vapuru. Vapurdaki Türk bayanları, Avrupa’da çok olumlu tesir bıraktı. Avrupalılar çarşaflı bayanlar beklerken, lisan bilen çağdaş ve aydınlık bayanlarla karşılaştılar. Türk konsolos Kudret Beyefendi de gelmişti. İlgi çok büyüktü Barcelona’da. İspanya’nın uyguladığı yüksek gümrük vergisine karşın hoş satış yapıldı” dedi.
YARIN: Eyfel’de okunan ezan ve seyahatin günümüzde düşündürdükleri