Abdullah Deveci*
Sanat tarihinde çocuk ve oyun denildiğinde kuşkusuz birinci akla gelen fotoğraf Pieter Bruegel’in “Çocuk Oyunları” isimli yapıtıdır. Fotoğrafın, yüzyıllara dayanan oyun kültürünün kayda geçmiş hali olduğu söylenebilir. Bu fotoğrafta bir kent yeri içinde iki yüz elliye yakın çocuk ve yetişkin insan, doksandan fazla farklı oyunu oynarken yahut birtakım çocukluk halleriyle tasvir edilmiştir. Flaman sanatının en değerli temsilcilerinden biri olan Bruegel’in bu resmi, “Köylü Düğünü”, “Karda Avcılar”, “Köylü Dansı”, “Babil Kulesi” üzere çok bilinen fotoğrafları ortasında yer alır
Bir resmi (sanat eserini) en düzgün edebiyat (başka bir sanat eseri) anlatır: Zira bilgi ve bilgi yorumundan farklı estetik yaşantı oluşur.
Türkiye edebiyatında Melih Cevdet Anday’da karşılığını bulan Bruegel’in “Çocuk Oyunları” resmi, şaire esin kaynağı olmuştur. Evvel üstadımızın şiiriyle fotoğraf ortasındaki ilgiyi anlamaya çalışalım:
Güneşte
Çünkü saatler dardır, her şeyi almaz
Güneşte çözülür ve kayarlar bir yana.
Mısırlar zahmetle büyürken yağmursuzluk
Kaygılandırır dilsiz bahçıvanı.
Sessiz kuşlar, bir keçi, ağır iğde ağaçları.
Bir otomobil geçti incelmiş yoldan
El salladı biri, tahminen tanıdık,
Belki değil, süreksizliğin eşanlamı.
Ve denizin yorgun çağındaydı çocuklar
Çığlıkları titretir balkondaki sarmaşığı,
Çünkü dardır saatler, sığmaz biraraya
Dalgınlık, deniz ve sardunya.
Rüzgâr alıp götürdü balıkçı teknelerini
Uzaktaki kılıçlara, ki bilemeyiz
Hangi derinlikte dölleyerek denizi
Gidiyorlar o denli ağırbaşlı, doğuya.
Ve ocaktan çorbanın kokusu geldi demin
Burun deliğine kedinin ve köpeğin.
Rafta kitaplar, mavi bir şişe ve gül
Donmuş kalmışlar tek başlarına.
Duvarda bir fotoğraf, fotoğrafta kalabalık
Köy alanı, çocuklar, çember ve vakit.
Bruegel nasıl da toplamış epey Paydaşlığı ve ahengi biraraya,
Çünkü saatler dardır, sığdırılmaz.
Güneşte her şey çözülür sarfiyat bir yana.
Melih Cevdet Anday
Düğün Alayı. Bir Hollanda atasözünü burada hatırlayalım: “Evlilik çocuk oyunu değildir.” ÇOCUK OLMANIN TARİHİ: BRUEGEL ÇOCUĞU, BUGÜNÜN ÇOCUĞU
Günümüzün anlayışı çocukluğu, insan hayatının farklı bir evresi olarak kabul eder Düğün Alayı. Bir Hollanda atasözünü burada hatırlayalım: “Evlilik çocuk oyunu değildir” ve çocuğu sevgiyle korur. Fakat tarihin her periyodunda bu bu türlü olmamıştır. Bundan ötürü resme bakarken çocukluk hakkında bildiklerimizle değil de Rönesans’ın bu devrinde bir Benelüks ülkesinde çocukluğun ne olabileceği üzerine düşünmeliyiz. Çocukluk tarihinin tahminen de en kıymetli araştırmacısı P. Ariés, 1600’lere kadar farklı bir çocukluk kavramının olmadığını söyler. Çocuklar erken yaşlardan itibaren (Ariés yedi yaş sonrası der) minyatür yetişkinler olarak yetişkinlerin dünyasında/toplumdaki yerlerini alırlardı. Bundan ötürü çocukluğa has giysi, besin, oyun, oyuncak yoktu. Daha da kıymetlisi “çocukluk duygusu” eksikti ve çocuğu yetişkinlerden ayıran özellikler dikkate alınmıyordu. Çocuğu anlatacak özel sözcüklerin olmadığı bu ortam içinde yedi yaşına kadar süren bebeklik devrinden sonra yetişkinlerin dünyasında süren bir hayat vardı. Aries farklı bir tespitte bulunur; 12. yüzyıla kadar çocukların sanatın hiçbir alanında yer almayışını Orta Çağ’da çocuk ile ilgili kategorik bir anlayışın olmaması ile açıklar.
A. James, C. Heywood üzere yakın devir kimi araştırmacılar Ariés’in görüşlerini genel olarak gerçek kabul etse de kimi sosyologlar ve tarihçiler tarafından çokça eleştirilmiştir. Örneğin Wilson, Ariés’in usulünün sıkıntılı olduğunu, kendi çocukluk algısı tarihinin değişik devirlerini taşıdığını, hasebiyle da tarihi devirlerin çocukluk algısını yanlış değerlendirdiğini söyler.
Antik çağların çocuğa yaklaşımının yine görülmesi lakin 1600’lü yıllarda Rönesans’la mümkün olabilmiştir. Rönesans Devri, çocukluk ve yetişkinlik manalarının değişmeye başladığı devirdir. Çocukluğun yetişkinlikten farklı ve korunması gereken temiz evresi olduğu görüşü benimsenmeye başlanır. Ariés çocukluğun Rönesans’ın keşfettiği en değerli buluş olduğunu söyler.
Bruegel’in fotoğrafını yorumlarken bu tartışmalı tarihi çocukluk algısı dikkate alınmalı. Bruegel Orta Çağ’dan düşünsel kopuşu gösteren kültür üretimlerinden birini yapmıştır. Çocuğu, fotoğrafın konusu yaparken, insan hayatının kategorik olarak farklı evreleri olduğunu sanat yoluyla kayda geçirmiştir. Hem de kentsel/kamusal yeri bir oyun alanına dönüştürerek…
Deh Deh ve bir çomak yardımıyla yeni keşifler. ÇOCUK OYUNLARI
Karel van Mander’in “görsel oyun ansiklopedisi” tanımlaması yaptığı “Çocuk Oyunları” resmi, kent meydanıyla uzun ve geniş sokak boyunca oyun oynayan çocukları betimler. Yerin bir kentsel yer değil de köy olduğunu ileri sürenler olmuştur. Lakin mimarinin kırsal özellikler göstermediğini, kente mahsus olduğunu çabucak belirtelim. Yeri gelmişken farklı bir yorumdan daha bahsedelim: Çocuk figürlerine dikkatlice bakıldığında bunların çocuk değil yetişkin oldukları tezi. Fakat bu argüman da hakikat görünmüyor. Bruegel, çok net bir biçimde çocuk imgesini tuvale geçirmiştir. Birtakım yüzlerin yetişkin yüzü üzere görünmesi, figür yüzlerinin çok küçük alanda yapılması nedeniyle olmalıdır.
S.Y. Arsal’a nazaran, Bruegel’in resmettiği oyunlar tıp açısından fonksiyon oyunları, kurallı oyunlar ve rol yapma oyunları olmak üzere üç başlıkta sınıflandırılabilir. Bruegel’in resmettiği oyunların pek birçok kendi çocukluğumuzdan bildiğimiz oyunlardır. Ağaca tırmanma, tahta cet binme, topaç çevirme, yüzme, birdirbir, amuda kalkma, sırıkla yürüme, etek döndürme, fıçı yuvarlama, çember çevirme, bir çitte sallanma üzere fizikî maharetle bağlantılı olan oyunlar fonksiyon oyunlarına örnektir. Körebe, uzun eşek, halat çekme üzere kurallı oyunların yanında, düğün ve vaftiz üzere törensel mevzularla ilgili oyunlar rol yapmayla ilgili oyunlardır.
Uzun eşek oyunu Resmin sol alt tarafında betimlenmiş aşık kemiğiyle oynanan oyunun üzerinde biraz daha duralım: Oyunun kökeni Antik Yunan’a kadar sarfiyat. Bu baht oyununda aşık kemiğinin bir yüzü köpek, öbür yüzü Venüs olarak isimlendirilir. İnanışa nazaran, Venüs tarafı gelerek kazanan oyuncu aşkta da kazanacak, ‘iyi evlilik’ yapacaktır. Bu oyunu oynayanların yakınında düğün alayı ve vaftiz alayının bulunması bu durumda tesadüf olmamalıdır. Sinema şeridi üzere birbirine bağlı olaylar zincirini Bruegel, şuurlu olarak resmetmiştir.
Resmin belli odak noktası yahut merkezi yoktur. Fotoğraf alanının her tarafına eşit biçimde dağılmış çocukluk halleri ve oyunlar vardır. Göz, fotoğraf yüzeyinde ister bir sıra ile ister atlayarak oyunların izini sürer. İzleyici için tam bir özgürlüktür bu durum. Tıpkı çocukların oyun oynarken hissettikleri üzere… Bruegel’in öbür fotoğraflarında olduğu üzere bu resmi için de alegori çözümlemeleri çokça yapılmıştır. Çocuk masumiyeti imgesiyle fotoğrafın mitolojide insanlığın birinci çağı olan Altın Çağ’ı simgelediği formunda yorumların dışında, yapıtın mevsimleri sembolize ettiği de söylenir (C. Gaignabet). İnsan davranış ve karakterlerine göndermeler yapan sembollerin kullanıldığına ait yorumlar da çok ilgi görmüştür. Fotoğrafın sol yanındaki maskeyle hile; fırıldak betimi ile “bir fırıldak kadar salak” Flaman atasözüne ithafen salaklık; baykuş betimiyle de bilgelik simgelenmiştir. Ayrıyeten, aşık kemiği oyununu kaybetmenin berbat evliliğe, körebenin de uygun tanımadan seçilen eşe gönderme olduğu söylenir. Bu yorumların hepsi Bruegel’in alaycı üslubuyla bağlıdır.
“Çocukların Oyunu” resmi Brugel’in yaşadığı periyot için nasıl okunabilir? Ya da Bruegel’in sanatında yaşadığı periyot ve toplumla hangi ilişkiler kurulabilir? U. Eco’nun söylediği üzere, Bruegel çoşkulu kalabalıkların katıldığı şölenlerle köy ömrünü ve günlük ömrü fotoğrafın konusu yapmıştır. Varlıkların genel özelliklerinin absürt bir biçimde tasviri, yani grotesk betimlemeler Bruegel için yaşadığı çevreyi tekrar kurmanın bir yolu olmuştur. Başka yandan, köylüler, çocuklar, hayvanlar, insan-doğa alakası, hülasa halkın günlük ömür içinde temsil edilme biçimi aslında onlara hitap edilmesi için yapılmamıştı. A. Hauser Sanatın Toplumsal Tarihi’nde anlatır: Kendilerinden bahsedilmesini isteyenler ezilen ve öbür hayat isteyenler değil, ömürlerinden şad olanlardır. Bruegel’in fotoğrafları de köye/kıra değil kente hitap ediyordu. Fotoğrafın bilgi aracı olduğu kadar bir mülk ve zenginlik aracı/göstergesi olması piyasa denilen ortamın bulunduğu yer olan kentlere hastır.
Avrupa’da ıslahat hareketlerinin siyasal ve dini pek çok sonucu olmuştur. Genel olarak sanat bu buhrandan derinden etkilenmiştir. Benelüks ülkelerinde ise, Protestan Kilisesi’nin itiraz etmediği hususlar olarak tabiat ve günlük hayat fotoğrafları hem çok ilgi görmüş hem de gelişim göstermiştir. Bu fotoğraflar uzun eforlarla yapılan detaylar barındırır. “Günlük ömür resmi” ya da Fransızca “genre” (okunuşu: janr) kaynaklı “tür resmi” denilen bu fotoğraf anlayışı Flemenk ülkelerinde bilhassa de Pieter Bruegel’le manasını bulur.
Son olarak, figürlerdeki giysilerin Flaman halkının bu devirdeki giysi kültürünü/geleneğini yansıttığını söyleyerek, şiirle başladık şiirle bitirelim.
Çok önceleri
Hikaye hatırladığım fakat bilmediğim vakitlerdi.
Yıllar çok dardı: İçine yaşadıklarımızın hepsi girmiyor.
Anılarının birer ikişer kaybolduğu vakitlerdi.
İnsanlara küstüğümde hemencecik barıştığım vakitlerdi.
Hatırda kalan imajların sırası yoktu.
Arkadaşın kıssa paylaşıp,
hikayelerde yaşadığım vakitlerdi.
Annemin daima hatrımda kalan suretinin var olduğu vakitlerdi,
ve onsuz ne yapacağımı bilmediğim.
Ağlarken huzur bulduğum ve birden gülme vakitleriydi.
Ağlarken kahrolmak kendini yetişkin sananların işi.
Oyunlar içinde kaybolayım,
ve sözler sırasını yitirsin.
Kendi kendime konuşurken birden yanımdakine toprağın
ve uçuşan arkadaşların kıssasını anlatayım.
Çocukluğumdaki üzere, çocukluğumdaki üzere.
Uzak geçmişin kıssa anlatıcısıyım.
Bruegel’le beraberdik ve fotoğrafına tıpkı anda girdik.
Hikayenin olaylar sırasını karıştıran karıştırsın,
onlara manyak demesinler.
Çocukluğumdaki üzere, çocukluğumdaki üzere.
*Barış Akademisyeni ve Eskişehir Okulu mensubu sanat tarihçisi