Aylin Dağsalgüler*
DUVAR- Depremle ilgili farklı mecralardan takip ettiğimiz haberleri, içerikleri konuşmaya devam ediyoruz. Prof. Dr. Halil Nalçaoğlu, Dr. Esra Ercan Bilgiç, Dr. Yusuf Yüksekdağ ve Dr. Sarper Durmuş ile gerçekleştirdiğimiz sohbetin ikinci kısmında çocukların nasıl haber konusu yapıldığına ve haberlerden nasıl etkilendiklerine ağırlaşıyoruz.
Tartışılması gereken bir öbür kavram da ‘afet pornografisi’. Enkazdan çıkan fotoğraf albümünden fotoğraf seçip enstantane ile paylaşmak, imgelere eklenen müzikler, mucize kurtuluş görüntüleri, çocuk, genç yaşlı herkesin en mahrem alanına giren kameralar, özel mektuplar, notlar… Burada bir iştah var. Afet alanını bir çeşit performansa dönüştürmek var. Performans haberciliği diye bir kavram uygun olur mu bilmiyorum. Halil Hoca’nın biraz evvel söylediklerinde de performans sözü vardı. Orada müspet mana da var elbette. Ancak bir negatif mana da içeriyor diye düşünmüştüm ben. Tüm bu kaosun ortasında kalan çocuklar var. Çocukları kendi performanslarına alet eden siyasetçiler, haberciler var.
Esra Ercan Bilgiç Esra Ercan Bilgiç: Bahsin yetişkinlerle ilgili kısmını size bırakarak daha çocuk odaklı düşüneyim istiyorum. Sarsıntı haberciliği, toplumsal medya, sarsıntı ve çocuklar dediğim vakit benim aklıma iki şey birden geliyor. Birincisi, sarsıntının mağduru olan, göçük altından çıkarılan, depremzede olarak bilhassa imgeleri kullanılarak nesneleştirilen, mikrofon uzatılan çocuklar. Bu mevzuyla ilgili pek çok dernek, oluşum çocuk hakları temelli bakış açısından mevzuya dikkat çeken ve çocuğun üstün faydasını öncelemek gerektiğini vurgulayan paylaşımlar yaptı, yapıyor. Bir de ikincisi, zelzelesi anlamaya çalışan, sarsıntısı izleyen, televizyona yahut toplumsal medyaya bakarak ne olup bittiğini anlamaya çalışan, izleyici pozisyonunda çocuklar var. İkincisinden başlayacağım. Evet akademik olarak bir şeylere bakıyoruz fakat bir yandan da bu ülkenin vatandaşı olarak pek çok farklı kimliğimizle de bakıyoruz olup bitenlere. Ben bir bayan olarak, bir anne olarak evvel şunu düşündüm: sarsıntı ülkesinde yetişmiş, büyümüş, yaşayan ve çocuk yetiştiren bizlerin hayatımızın her anında zelzeleyle yaşama şuuru neden yerleşmemiş, neden yok? Oğlum on yaşında ve dedi ki “deprem ‘çök!, kapan! tutun!’dan daha fazla bir şeymiş, aslında bu yıkıntılar olmayabilirmiş”. İzledikçe, zelzeleye hazırlanma dediğimiz şeyin enkaz altında kalırsak hangi konumda durunca hayatta kalacağımızdan ya da sarsıntı çantamıza ne koyacağımızdan daha fazlası olduğunu, bunun mühendislikle, bilimle, siyasetle ilgisini idrak etti oğlum. Ben bunu çocukların bilgilenme hakkı çerçevesinde kıymetli buluyorum ve bir daha sarsıntının olmasını beklemeden, çocuk ve yetişkin vatandaşlara yönelik çok daha rasyonel, bilimsel bir zelzele eğitimi ve şuuru verilmesi gerektiğini düşünüyorum. Örneğin Londra’da yangın ihtimali, tehlikesi, bilgilendirmesi, öbür bir deyişle yangın bağlantısı hayatın tam içindedir, her an. Bu sahiden bir bağlantı sıkıntısı. Bütün binalarda, bütün yurtlarda, bütün sokaklarda yangın ihtimaline karşı devamlı ikazlar görürsünüz zira geçmişte yaşanan yangınlar unutulmamış. ‘99 sarsıntısını ve evvelkileri, sonrakileri yaşamış bir ülke olmamıza karşın, sarsıntı bizim hayatımızın tam içinde olabildi mi? 1999 zelzelesini çok âlâ hatırlayan biri olarak soruyorum: on yaşına gelen oğlumun, on iki yaşına gelen kızımın hayatının daima içinde oldu mu bu bahis? Hayır olmadı. O vakit buradan ‘agenda setting’, yani gündem belirleme konusuna geliyoruz, zelzelenin bu ülkede hiç gündemden kalkmaması gerekiyordu, bundan sonra da daima gündemde kalması gerekiyor. Türkiye’de medyanın en kıymetli sorumluluklarından biri bu diye düşünüyorum. Sarsıntı bağlantısı konusunu canlı tutmak. Üniversitelerin de lokal idarelerin de en kıymetli sorumlulukları ortasında bu olmalı. Çocuk izleyiciler konusunda bir öteki konu elbette ekranlara yansıyan bu büyük acının, imgelerin, çocuklar üzerinde yaratabileceği, farklı yaş seviyelerine nazaran değişebilecek travmatik tesirleri. Bu bahiste da psikoloji alanından çok değerli hocalar çok değerli teklifler paylaştı, paylaşıyor, ailelerin bunları dikkate almaları gerekir.
ÇOCUĞUN ÜSTÜN FAYDASINI GÖZETME KONUSU GAZETECİNİN VİCDANINA, ETİK ANLAYIŞINA, KIYMETLERİNE KALIYOR
İletişimci perspektifinden öteki konuyla devam edeyim. Zelzele bağlamında çocukların haberleştirilmesi üzerinden gittiğimiz vakit bizim temel referansımız kuşkusuz Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Kontratı. Kontratın dört temel unsuru var; (1) ayrım gözetmeme prensibi, (2) çocuğun yüksek faydası prensibi, (3) çocuğun yaşama ve gelişme hakkı, (4) çocuğun iştirak hakkı. Artık bütün bunlar üzerinden bakmamız lazım bizim zelzele haberlerindeki çocuklara. O denli baktığımız vakit, ayrım gözetmeme unsuru ile başlayabiliriz. Ayrım gözetmeme dediğimizde karşımıza çıkan sorunlardan biri mültecilere yönelik bir kadro ayrımcı telaffuzların toplumsal medyada üretilmesi oldu, mülteci çocuklar da buna dahil. Bu türlü bir durumda mülteci yahut Türk vatandaşı çocuklar ortasında hiçbir ayrım yapılamayacağını çok net ve kesin söylemek lazım. İkinci temel unsur, çocuğun yüksek faydası. Zelzele haberciliğinde çocuk imajlarının kullanılması pratikte şu soruya neden oluyor bazen: Kamunun bilgilendirilme hakkı mı yoksa çocuğun yüksek faydası mı daha yüksekte tutulmalı? Daha yüksekte tutulması gereken çocuğun yüksek faydasıdır, bana nazaran. Fakat gazetecilik üzerinden sıkıntıyı ele alan biri, kamunun bilgilendirilme hakkı daha yüksektedir diyebiliyor. Buradan da baktığınızda şu soruya varabiliriz, genel geçer bir gazetecilik kuralları kitapçığı, gazetecilerin bir anayasası var mı? Yok. Tüm gazeteciler şu, şu, şu unsurlara kesin uymak zorunda, buna yemin edelim, örneğin Hipokrat yemini üzere mesleksel bir şey, bu türlü bir şey var mı? Bu türlü bir şey yok. Hasebiyle ne oluyor? Gazetecinin vicdanına, etik anlayışına, bedellerine kalıyor iş. Çocuğun yüksek faydası mı, kamunun bilgilenme hakkı mı sorusunun yanıtı pratikte sende, bende, BM’de, UNICEF’te değil, anda o haberi yapan gazetecilerde oluyor. Husus şu ki, o haberi o anda yapan gazetecinin bu sorun üzerine daha evvel düşünmüş olması gerekiyor aslında. Hiç düşünmemiş bir gazeteci ise refleks olarak çocuğun yüksek faydasının üstün tutulması gerektiği prensibini, etik prensibini yahut çocuk hakkı prensibini gözetmeyebiliyor. Tekrar sarsıntı ülkesi olan bir yerde, bunun üzerine çok konuşmamız, çok söylememiz, çok yazmamız lazım. Artık biraz daha ilerliyorum, geliyorum üçüncü temel unsura, çocuğun yaşama ve gelişme hakkı. Sarsıntı kelam konusu olduğunda örneğin refakatsiz çocukların yüzlerinin paylaşılması, toplumsal medya kullanıcıları tarafından tekrar tekrar paylaşılması, afet sürecinde, her şey birbirine girmişken, toplumsal medya kullanıcıları tarafından çocukların annelerini bulma umuduyla paylaşılması, paylaşanlar bakımından sanki çocuğun yaşama hakkını gözeten bir davranış mı? Çocukların imgelerinin haberlerde, toplumsal medyada paylaşılması birebir vakitte bir hak ihlali. Hasebiyle bunun üzerine de düşünmemiz lazım. Hakikaten yalnızca gazeteciler aracılığıyla olmuyor bu. Kurtarma vazifelisi görüntü çekiyor, toplumsal medyaya koyuyor, ambulans vazifelisi görüntü çekiyor paylaşıyor. Paylaşanlar kamu vazifelileri olabilir, sivil beşerler olabilir fakat bu paylaşımlar tıpkı vakitte çocukların kişilik hakkı ihlali manasına geliyor bir yandan. Ana rahmine düştüğü andan itibaren sağlıklı doğmak şartıyla çocukların hukuken kişilik hakları var ve yeniden çocuklarla irtibatlı olarak şahsî bilgilerin paylaşılıyor, ifşa ediliyor olması, bu ifşa sonucunda aslında daha da tahminen kırılgan hale getiriyor çocukları. Daha kötüsü kimi durumda yaşama hakkına ziyan veriyor. Öte yandan dijital ayak izlerinin yaratılıyor olması sorunu var. Üzerinde düşünmemiz gereken çok fazla şey var. Temel dört haktan biri çocukların iştirak hakkı demiştim. Kimi durumda depremzede bir çocuğun seslenmek istemesi, sesini duyurmak istemesi, kendisiyle ilgili bir bahiste aslında konuşmak istemesi çok değerli bir hak bir yandan. Lakin bunun dramatize edilerek gösterilmesi, toplumsal medyada paylaşılması ve tekraren paylaşılması tıpkı vakitte da bir hak ihlali. Pekala bizim unsurumuz ne olacak? Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Mukavelesi, gazetecilik etik unsurları üzere toplumsal medya kullanıcılarının etik prensiplerine muhtaçlığımız var tahminen de, değil mi? Hepimiz sorumluyuz. Bir imajın alınması farklı bir süreç, paylaşılması başka bir süreç, tekrar tekrar paylaşılması farklı bir süreç, platformun buna alan açması, algoritmanın bunu öne çıkarması farklı bir süreç. Bağlantı tarafından baktığımızda sıkıntının pek çok ayağı var. Biz sıradan toplumsal medya kullanıcıları olarak bir çocuğun imgesini “like” ettiğimizde bile onun yayılmasını sağlamış, diğerlerinin önüne düşmesine aracılık etmiş oluyoruz.
Halil Nalçaoğlu Halil Nalçaoğlu: Esra senin dediğin üzere bir yanıtı da yok. Bu türlü kestirip atan yaklaşımlar da beni birazcık üzüyor. Burada bu türlü, öbür yerde öteki türlü olabilir. Yani işte Aylan bebek olayında öteki türlü olabilir. Fakat bu sarsıntıda, çok sayıda çocuk fotoğrafının yayınlandığı bir olayda, sanki bu afetten çocukların da etkilendiğini görebilmek, bu anlayışa varabilmek için yüz otuz tane çocuk fotoğrafı mı görmemiz mi gerekiyor? Gerekmiyor alışılmış ki.
EEB: BBC Türkçe’nin bir haberi vardı mesela. Çok değerli bir haberdi bence. Toplumsal medyadan takip ettim. Bu refakatsiz çocuk, annesi, babası olmayan devlet müdafaasına alınmış, hastanede yatıyorlar. Bir hemşireyi gösteriyor, konuşuyor. Çocukların ya kolunu ya bir saçını geriden kendisini göstermeden, hani sesini duyuruyor çocuğun. Orada o dikkati, itinası gördüm.
HN: Bir hafta boyunca kaybolduğu düşünülen bir çocuk fotoğrafı gezdi toplumsal medyada biliyorsunuz. Meğer aslında kaybolmamış. Kaçırıldı dendi, çalındı dendi, organ mafyası dendi, oysaki ailesi bulmuş çocuğu.
HABER YERİNE HABERCİNİN PERFORMANSI ÖNE ÇIKIYOR
Bir yandan da her şeyin o müzikle kurguya dönüştürülme hali var. Burada da gerçeği bükmek var. Gazeteciler, editörler, televizyoncular bu bahiste sorumlu bir yayıncılığı, kamu faydasını benimsemiyorlar.
HN: Bu sarsıntısı aşan bir sorun. Yani ben şuurlu olarak ‘performans’ sözünü kullandım. Performans, haber sunumunda son yıllarda Türkiye’nin bir özelliği oldu. Bilmiyorum diğer ülke kanalını ben izlediğimde çok bunu görmüyorum. Bütün ana haber sunucularında görüyoruz, bir bakıyoruz birisi elini kolunu sallaya sallaya izleyiciye ayar veriyor, kızıyor, öfkeleniyor, bardak kırıyor. Adeta bilgi aktarmaktan çok yanlışsız olduğuna inandığı fikirlere inandırmaya, ikna etmeye odaklanmış bir haber sunumu formatı çıktı.
Sair vakitte tahminen çok gözümüze batmıyor ancak nitekim büyük acı yaşayan travmatize olmuş insanların dünyasının art planına bu müzikli performansların eklenmesi rahatsız edici. Gerçeği bu türlü dramatize ederek kurgulamak yanlışsız gelmiyor bana. Özdeşleşme, his patlaması ve rahatlama dizgesi istenen tahlil olmasa gerek.
Sarper Durmuş Sarper Durmuş: Müzikli VTR’ler bizi sanki duyarsız mı yapıyor? Ya da olayın ciddiyetini hissetmemizi mi sağlıyor? Bu tartışılabilir. Ölçülebilir mi bilmiyorum. İşin bir de herhalde mesleksel boyutu var. Bu afet haber kanallarının aslında gereğince insan çalıştırmadığını da göstermiş oldu. Televizyon çalışanlarının da birtakım insani muhtaçlıkları var doğal ki her saatte bir on dakika mola almaları gerekiyor. KJ’yi yazan ya da fotoğraf seçen medya işçilerini düşünün. Bu on dakikalık molaya girdiğimiz vakit bizi izleyenler diğer kanala gitmesinler niyeti var kanal yöneticilerinde. Bu da aslında performansın bir kesimi. ‘Business’ın bir modülü. Gereğince grup yok. Gruplar vardiyalı çalışamıyor ve on dakikada izleyenleri kaçırmak istemiyorlar. İşin bir de bu türlü bir boyutu var gazetecilik mesleği açısından…
AFET SIRASINDA HAK TEMELLİ GAZETECİLİK DAHA DA EHEMMİYET KAZANIYOR
Yusuf Yüksekdağ Yusuf Yüksekdağ: Ben de hem görsel kullanımlarıyla ilgili hem de medya kuruluşları, medya çalışanları ve hatta tüm kuruluşların misyonları üzerine birkaç şey söylemek isterim. Bahsedildiği üzere, görsel kullanımlarına dair mutlakiyet arz eden telaffuzlara ben de katılmıyorum. Daha evvel görebildiğim kadarıyla da, birçok yazıda aslında halihazırda acının temsili ile ilgili doğru-yanlış ikiliğinde bir şeyler belirtilmişti.
Benim fikrim şu. Bunun analizini yapmak ilgili bireye düşüyor. Haberleştirdiğiniz özneye hürmet duyun, yanlışsız haber yapın, ferdi ve toplumsal ziyanı minimize edin üzere etik kodlar yalnızca yol gösterici olabilir. Bölgede iddia edilemez, öngörülemez birçok gazetecilik ve yayın etiği çıkmazı ortaya çıkabilir. Bu tip soruların ve çıkmazların kozmik bir yanıtı ve doğrusu olduğunu düşünmüyorum. O an, gazeteci, muhabir ya da editör bağlamı ve mümkün pahaları göz önüne alarak süratli bir karar verebilmeli.
Ancak, art planda bu analizin yapılması gerektiğinin farkındalığı ve bu değerlendirmede nelerin gözetilebileceğinin bilgisi gerekli. Birkaç noktaya sizler değindiniz aslında. Bu da aklıma şunu getiriyor. Şu an belirteceğim şey hudutlu bir müşahede ve haksızlık da yapıyor olabilirim. Lakin birçok İrtibat Fakültesi’nde etik ya da gazetecilik etiği ders ya da modülleri mecburî ders programlarından kaldırılmış ya da fonksiyonsuz hale getirilmiş üzere gözükmekte. Bunlara dair baş yoran ve derslerinde değinen birçok akademisyeni tenzih ediyorum alışılmış ki. Ancak ferdî bir gayretten çok kurumsal bir etos gerekli. Şu an bu değerli bir problem üzere görülmeyebilir. Bunu da anlıyorum.
Etos demişken de şuna da dikkat çekmek isterim. Afet sırasında hak temelli gazetecilik daha da ehemmiyet kazanıyor. Afetlerde, afetin kendisi ve afet idaresi, türlü hakların değeri ve hak taleplerinin önüne geçebilir. Bir hak ihlali, “yahu artık onun sırası mı” diyerek küçümsenebilir. Lakin afet gazeteciliği ve ortaya çıkan sorumluluklar yalnızca muhabir ve gazetecilerin sorumluluklarından ibaret değil. Bence temelde gözden kaçırılan şey de bu oldu. Bölgedeki gazeteci ve muhabirlere karşı da sorumluluklarımız var. Sarsıntı bölgesindeki can kayıpları ve insani felakete tanıklık eden birçok muhabir var. İçinde bulundukları durumla, ruhsal durumlarıyla ilgili kendi kendilerine ne derece başa çıkabiliyorlar? Bu muhabirler psikososyal ve duygusal dayanağa kesinlikle ki gereksinim duyuyorlardır. Şahit oldukları acının karşısında tahminen de kendi durumlarını dillendirmekten dahi çekiniyor olabilirler.
Tüm kuruluşlar bir şeyler yapmaya, organize olmaya çalışıyor. Lakin her kurumun, öznelerini mobilize etmeden evvel, onların ve yakınlarının fizikî ve ruhsal durumlarıyla da ilgilenmesi gerekli. Bunu tetkik etmek de yöneticilerin vazifesi.
Son olarak; daha fazla “ses” duymaya da muhtaçlığımız olduğunu düşünüyorum. Gereksinim sözünü kullandım. Bu da yanlışsız değil. Bu bir bakış açısının kendisine hürmet problemi. Sarsıntı gerçekleşene kadar askıya alınan bilim insanı görüşlerine başvurmaktan öte bir şeyden bahsediyorum. Afetin ve daha da kıymetlisi afet siyasetlerinin ve idaresinin etkilediği depremzedeler, bayanlar, sığınmacılar, öğrenciler ve kurtarma çalışmalarına katılanlar ne söylüyor? Ne yaşadıkları üzerine buradan spekülasyon yapabiliriz. Fakat onların bakış açısı ne? Gözden kaçırmış da olabilirim. Lakin bilhassa yurt dışından ülkeye gelen arama-kurtarma takımlarının tanıklıklarına çok nadiren başvurulması bana çok garip geliyor. Ziyan gören ya da ziyan görebilir birey ve kümelerle görüşmenin gerektirdiği kimi hassasiyet ve tedbirler de mevcut olağan. Bunlar da gözetilerek biraz daha “ses” duyabilsek keşke.
* Dr. /İstanbul Bilgi Üniversitesi, Medya Kısmı Öğretim Üyesi