Yaprak dökümü deriz; kıymetlerimizi, sanatkarlarımızı arka arda yitirdiğimizde. Bu acı rastlayış, buruk tanıklık, ölümlere baktığımızdan mıdır yoksa yapraklar ömrün takviminden vakitsiz mı düşer gerçekten? Ve biz o hışırtıları duydukça mı döneriz mevte, o tarafa?
Civan Canova da son yaprak oldu. Şimdi 67 yaşında, çağımız için “ne ki” diyebileceğimiz verimli bir devrinde göçüp gitti. En son ‘Üç Kuruş’ dizisinde izlemiştik onu; yaşadığı travmatik olaydan sonra ailesine, mahallesine küsen bir babayı canlandırıyordu. Bir Roman ailesinin klarnetini bir kenara bırakmış, ömrün ateşini söndürüp köşesine çekilmiş babasını. Doğrusu biraz da sıhhatsiz görünüyordu Canova ve bir kolu çolaktı rol gereği. Vefat haberini okuduğumuzda öyküsünü öğrendik. Dizide külfetini çekiyor muydu bilinmez fakat kolundan yana kaygılıymış sanatçı. O sorun için hastaneye gittiğinde ise akciğerinde bir kitle tespit edilmiş. Sanatçı iki hafta evvel bir görüntü çekerek durumunu paylaşıp “haberler kötü” demişti. Maalesef kaybettik Canova’yı.
‘ARKADAŞ’ HALİL, BİR ENGİN ‘NEHİR’ VE KIRILGAN BERBAT ADAM ROLLERİNİN VAZGEÇİLMEZİ OLMAK
Canova’nın birçok rol ortasında, sembolik bir rolü vardır. Kürşat Alnıaçık, çocuk oyuncu olarak nasıl bir Yılmaz Güney sinemasında, “Umut”ta mesleğine başladıysa Canova da gençlik yıllarında, yeniden bir Güney sineması “Arkadaş”ta tanışır beyazperdeyle. Sembolik bir rol zira sinemanın üzerine inşa edildiği kişi olan Azem’in müttefikidir aslında ve geleceği temsil eder. Azem, eski devrimci arkadaşı Güzel’den soğurken sınıf kininin farkına varamamış, bilince çıkaramamış Halil’e ısınır; ona sınıfsal bir yakınlık duyar. Canova’nın canlandırdığı Halil, politik Güney sinemalarındaki kırılma noktasını işaret etmektedir. Uzun saçlarıyla Güney’in bakış açısına nazaran “özenti”dir, “yoz”dur fakat bir sınıf kinine de sahiptir. Güzel’in meskeninde hizmet eden Halil, geceleri el ayak çekilince lastik patlatır, cam kırar; burjuvalardan bu türlü intikam almaktadır. Bunu fark eden Azem ise onu yanına çekip öğütler verir. Birinci öğüdü de saçını kesmesi olur! Finalde Azem, arkadaşı Güzel’i kendi çelişkisiyle baş başa bırakıp giderken Halil’in elini sıkar. Halil ise saçını kesmiştir ve bu yazlık beldede sınıf savaşının bayrağını devralmıştır.
Bu kadar sembolik bir rolle sinemaya adım atan Canova, “Nehir” (1977) sineması ile birlikte şımarık güçlü çocuğu rollerine geçiş yapar. Tarık Akan ile Müjde Ar’ın başrollerini paylaştığı sinema, yöreye turistik gayeyle gelmiş bir arkadaş kümesinin Fırat’ta rafting yapmaya kalkışmasıyla gelişir. Akan’ın gençlere ırmakta rehberlik eden bir kanun kaçağını canlandırdığı sinemada azgın sular üzerinde seyreden üç sal tabiatın gazabına ve çeşitli akınlara uğrar. Arkadaşlar tek tek ölmeye başlar. Kümede birinci deliren ise Canova’nın karakteri Engin’dir. Engin, suyun ve karanın ölümcül akınlarına daha fazla dayanamaz ve kendini dağlara vurur. Bir çıldırma hâlini ete kemiğe bürür. Güçlü bir performanstır. Üstelik karakteristik bir yüzü vardır ve sinema boyunca sergilediği şımarık davranışları, sabrı tükenmiş bir gence muvaffakiyetle dönüştürür.
Canova, 80’lerde arabesk sinemalarda birçok makûs adam tiplemesine can verir. “Yaşamak Bu Değil”de bayanları metalaştıran, “onlara sahip olmak isteyen” makûs adamdır mesela. Pis pis sırıtır. 90’larda ve devamında nitelikli, politik tarafı ağır basan sinemalarda de izleriz sanatçıyı. 12 Eylül darbesinin izlerini süren “80. Adım”, “Eve Dönüş” üzere sinemalar, tekrar hapishanelerdeki tecridi mevzu alan kolektif bir üretim olan “F Tipi Film” bunlardan bazılarıdır. Canova bir başka kolektif üretimde, “Yer Çekimli Aşklar”da da usta senarist ve direktörlerle çalışır.
SİNEMADAN TELEVİZYONA, KARAKTERİSTİK BİR YÜZ VE DOĞALLIK
Canova 90’larda ‘Çiçek Taksi’ dizisinde sürücü Celal rolüyle ünlenir. Geniş takımlı sıcak üretimlerin son örneklerinden ‘Çiçek Taksi’, Canova’ın tahminen de en uzun soluklu “iyi adam” rolüdür. Berbat ve kaypak rollerde sıklıkla izlediğimiz Canova, karakter oyunculuğuna bir derinlik kazandırır, ince personellik stantlar. Bu manada son başarılı işlerinden birisi de 2014 üretimi ‘Paramparça’ dizisidir. Yıllar sonra güçlü oğlunun konutuna dönen üçkâğıtçı baba rolündedir Canova. Karakteri ruhsal açıdan ilmek ilmek işler. Kaypaklığın verdiği kaygıyı, bir yere bağlanamayışın derdini daima yükseltir. Adeta “Nehir” sinemasındaki Civan’ın olgunluğuna dönüşmüştür. Baba olmuş, tüm bedel yargılarını ve bağlarını arkasında bırakmış; beklenmedik bir anda dönüp dalaverelere dalmıştır. Bu noktada neden berbat adamlara daha sık seçildiğini anlayabilmek için Canova’nın karakteristik yüzünü bir kesim açmakta yarar var.
Civan Canova, ‘Çiçek Taksi’ dizisinde sürücü Celal rolünde. “Arkadaş” sinemasında kimi iletilerin ajitatif bir lisanla aktarılmasının yanı sıra bir doğallık arayışı da kelam bahsidir. Güney, sinemasında ana hikaye dışında kalan kısımda yöre halkının doğal imajlarını kullanır. Kayalıklara oturmuş dinlenen personeller, kamyonetle dolaşıp tavuk satan esnaflar âdeta sinematografik ögelere dönüştürülür. Bir başka sahnede ise Canova’nın canlandırdığı Engin karakterinin yaşlı anasını görürüz. Buruşuk yüzü, eğilip kalkmakta zorlanan yıpranmış vücudu ile ileri yaşına karşın çalışmaktan öbür dermanı olmayan bir bayandır o ve alabildiğine doğaldır. Fakat Canova da bu doğal çekimlere en yakın doğallığı stantlar. Karakterine o denli bir çekingenlik ve tanımı güç bir hırs katar, bu duygusal çatışmayı yüz sınırlarına o denli doğal yansıtır ki sınıf kinini yadırgamaz, “film icabı” bulmayız. Öte yandan bu yüz doğal tarifi dışında ayrıksı hatta biraz da yabancı bir taraf taşımaktadır. Şımarıklığa, sebepli sebepsiz berbatlığa yatkın bir yüzdür onunkisi. Her an coşup yükselmeye müsait, bir yay üzere gergin bir yüz… Canova bu doğallığı ve kendine has yabanıllığı ‘Çiçek Taksi’de lehine çevirerek geniş seyirci kitlelerine ulaşır. Tekrar de makus adamlıktan kurtulamaz. Bu durum sinemamız için olağandır. Dahası salt bizde değil dünya sinemasında da karakteristik bir yüze sahip olanların çoğunlukla güldürü ya da berbat adam rollerine seçildiğini ve mesleklerini başladıkları üzere bitirdiklerini görürüz. Bir spaghetti western klasiği olan “İyi, Berbat, Çirkin” sinemasını analım. Makûs ve Çirkin’in yüzleri Uygun’u canlandıran Clint Eastwood’a kıyasla daha gevezedir. Bu gevezelik Canova’nın da karakter oyunculuğunu açıklar ve takviyeler.
TİYATROCU CANOVA
Civan Canova, sinema ve televizyon çalışmalarının ötesinde asıl olarak tiyatrocudur. İstanbul Devlet Tiyatrosu bünyesinde birçok oyunda sahneye çıkan sanatçı, muharrir kimliğiyle de bilinmektedir. ‘Sokağa Çıkma Yasağı’, ‘Düğün Şarkısı’ ve ‘Ful Yaprakları’ üzere oyunları birçok tiyatroda sahnelenmiştir. Sanatçı 12 Eylül’ü ve cezaevlerini işleyen sinemalarda (“80. Adım”, “Eve Dönüş”) rol alıp, bir nüfus sayımı münasebetiyle sokağa çıkma yasağını bahis eden oyunlar (‘Sokağa Çıkma Yasağı’) yazarken babası Yetenekli Canova’nın darbe sonrası Ulusal Güvenlik Kurulu tarafından danışman seçilmesi değişik ve tatsız bir detaydır. Babadan tiyatrocudur Canova… Yetenekli Canova da tiyatro topluluğunun değerli isimlerindendir. O da Ankara Devlet Tiyatrosu’nda sayısız oyun yönetmiş, ismi tekrar Ankara’da bir sahneye verilmiştir. Canova tıpkı vakitte Kartal Tibet’in üvey oğludur.
Canova’nın yazdığı ‘Ful Yaprakları’nı Üsküdar İnhisar Sahnesi’nde izlemiştim. Dekorlar bir chat ortamı için hazırlanmıştı, sahnede ekranlar bulunuyor, birtakım karakterler bu ekranlar vesilesiyle katılıyorlardı oyuna. Çevrimiçi bir anlayış, bir varlık-yokluk çelişkisi kelam konusuydu ki oyunun eğildiği sorun sanal bağlantının insan ilgilerine dönük etkileriydi. Bu oyun yazılıp oynandığı sıralarda internet chat vesilesiyle kimliklerimizi esir almaya şimdi başlamıştı. Günümüze gelindiğinde ise tablonun ağırlaştığına, neredeyse tüm hayatımızın çevrimiçi bir tülün altında ezildiğine şahit oluyoruz. Doğal Canova’nın bu kıymetli meseleye işaret etmesi ve dinamik bir sahne yaratması, “kurucu öge” manasında yetkinliğini de ortaya koyuyordu. Musa Uzunlar’ın başarılı bir performans sergilediği oyun, uzun müddet beğeniyle takip edildi.
FUL ÇİÇEKLERİ VE DAİMA YEŞEREN SAHNELER
Civan Canova, vakitsiz düşen bir yaprak. Erken oldu gidişi, ful çiçeği soldu. Lakin oyunda da yakıştırıldığı, atfedildiği üzere ful çiçeği üzere “zamanını doldurdu”, insanlığa görevini sanatıyla yerine getirdi. Oyunlar yarattı, tenkitler getirdi topluma.
“Kötü adam”a kendini kattı, derin bakışlarıyla pekiştirdi karakter oyunculuğunu. Taksici olup sevdirdi, azapçı polis olup kızdırdı. Biz onu lastik patlatan, cam taşlayan Halil, delirip kendini dağlara vuran Engin olarak hatırlayacağız: Arkadaş’ına gülümsemesi, ızdırap çeken ruhu, çarpılan vücudu ile… Artık yenileri yetişecek, yeni sürgünler verecek sahnenin, perdenin, insanın doğası… Ve elbette yeni Civanlar gelip geçecek.