Çin-Tayvan uyuşmazlığı, Asya kıtasına yayılan Çin Halk Cumhuriyeti ve Tayvan adasına yayılan Çin Cumhuriyeti ortasındaki hükümranlık meselesidir.Tayvan, İkinci Dünya Savaşı’nın akabinde Çin’de çıkan iç savaştan bu yana Çin ana karası ile Ada’daki hükümetler ortasında egemenlik ihtilafı kaynaklı askeri tansiyonlara sahne oluyor.
ÇİN-TAYVAN UYUŞMAZLIĞININ SEBEBİ NEDİR?
Tayvan ile Çin ana karası ortasındaki cepheleşme, 1949’dan bu yana geçen 70 yılı aşkın müddette bölgede çok sayıda çatışma ve askeri tansiyona sebep oldu. Evvelce Portekiz sömürgesi olup “Formoza” ismiyle bilinen Ada, Pasifik Okyanusu’nun batı kıyısında, Amerikalı tarihçi ve askeri strateji uzmanı Alfred Thayer Mahan’ın büyük güçlerin deniz hakimiyeti stratejilerinin temelini oluşturduğunu öne sürdüğü, okyanusun dar geçitlere ve boğazlara bağlandığı “daralma noktalarının” en kıymetlilerinden biri olarak öne çıkıyor.
Güney Çin Denizi ile Doğu Çin Denizi ve Filipin Denizi ortasındaki kritik geçiş noktasında bulunan Ada, dünya ticaretinin yaklaşık üçte birinin güzergahı olan bir bölgenin merkezinde yer alıyor.
ÇİN-TAYVAN ASKERİ TANSİYONUN TARİHÇESİ
İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesinin akabinde, Tayvan’da 1895’teki Birinci Çin-Japon savaşından bu yana süren Japon işgali son buldu. Ada, o sırada Çin Cumhuriyeti’nde iktidarda olan Milliyetçi Parti (Koumintang/KMT) himayesine girdi.
Bu periyotta Ada’nın yerli halkı ile Koumintang idaresi ortasında tansiyonlar meydana geldi. 1947’de, “28 Şubat” hadisesi olarak anılan isyan teşebbüsü Milliyetçiler tarafından kanlı halde bastırıldı.
O periyotta, ana karada Çin Komünist Partisi (ÇKP) ile KMT ortasında kanlı bir iç savaş patlak verdi. Savaş, 1949’da Komünistlerin kesin zaferiyle sonuçlandı. Mao Zıdong önderliğindeki ÇKP, 1 Ekim’de Pekin’de Çin Halk Cumhuriyeti’nin (ÇHC) kuruluşunu ilan etti.
Yenik düşen KMT mensupları ise Komünistlerin deniz gücünün zayıf olmasından yararlanarak Tayvan Adası’na çekildi. Çan Kay-şek önderliğindeki partizanlar, 1912’de kurulan Çin Cumhuriyeti’nin (ÇC) egemenliğinin Ada’da devam ettiğini ileri sürerek Aralık 1949’da Taipei’yi süreksiz başşehir ilan etti.
Taraflar ortasındaki savaş hali 1979’a kadar sürdürdü. Birinci olarak KMT güçleri Haziran 1949’da tüm Çin limanlarının kapatıldığını ilan ederek, bölgeden geçen yabancı gemilere müdahaleye başladı. O yıllarda Çin ana karasında demir yolu ağı yaygın olmadığından bu müdahale kuzey ve güney Çin ortasındaki ticareti sekteye uğrattı.
ÇHC’nin ilanının çabucak akabinde Komünistler Ekim 1949’da Tayvan Boğazı’nda KMT denetimindeki Kinmen (Quemoy) Adaları’na hücum başlattı. Milliyetçiler saldırıyı püskürterek Komünistlerin Tayvan’a ilerlemesini önledi.
Komünistler sonraki yıl düzenledikleri taarruzlarda ise başarılı oldu. Nisan 1950’de güneybatıdaki Hainan Adası’nı, mayısta Cıciang eyaleti açığındaki Couşan Adası’nı, ağustosta ise Guangdong eyaleti açığındaki Vanşan Adası’nı ele geçirdi.
Koumintang, ana karadaki Fucien eyaleti kıyısında denetim ettiği adaları, gelecekte Komünistlere karşı düzenleyeceği bir harekatın sıçrama tahtası olarak görüyordu.
Komünistlerin 3 Eylül 1953’te Kinmen Adaları’nı bombalamaya başlayıp tıpkı anda Doğu Çin Denizi’ndeki Daçen Adaları’nı tehdit etmesiyle Birinci Tayvan Boğazı krizi patlak verdi.
ÇHC’nin 20 Ocak 1955’te Doğu Çin Denizi’ndeki Yicangşan Adaları’nı KMT’den geri alması üzerinde ABD Kongresi, 24 Ocak’ta devrin ABD Lideri’ne Çin Cumhuriyeti’nin deniz çok topraklarını muhafaza yetkisi veren “Formoza Kararı”nı kabul etti.
İkinci Dünya Savaşı boyunca Çan Kay-şek önderliğindeki Milliyetçi Parti güçlerini bilfiil destekleyen ABD, birinci defa Tayvan konusunda kendine bir tıp garantör rolü biçiyordu.
ABD hükümetinin bu tavrı benimsemesinde, tıpkı yıllarda Kore Savaşı’nda Çin Halk Cumhuriyeti’nin Sovyetler Birliği ile Kuzey Kore güçlerini desteklemesi tesirli oldu.
Kriz, Bağlantısızlar Hareketi’ne öncülük eden ülkelerin devreye girmesi ve Komünistlerin Mart 1955’te Kinmen bombardımanına son vermesiyle çözüldü.
İKİNCİ KRİZ
İkinci Tayvan Boğazı Krizi ise Komünistler ve Milliyetçiler ortasında 23 Ağustos 1958’de hava ve denizde çatışmaların başlamasıyla patlak verdi. Komünistler Tayvan Boğazı’ndaki Kinmen Adaları’nı, Milliyetçiler ise ana karadaki liman kenti Şiamen’i top ateşine tuttu.
Çin Halk Kurtuluş Ordusu (PLA) gemileri, Kinmen Adaları’nı ablukaya alarak KMT’nin ikmal gemilerinin adalara yaklaşmasını engelledi. ABD, Çan Kay-şek’in PLA topçu bataryalarını bombalama isteğini geri çevirse de savaş jetleri ve uçaksavar silahlarıyla KMT güçlerine dayanak sağladı, adalara ikmal sağlanması için amfibi hareket gemilerini devreye soktu.
ABD gemileri, 7 Eylül’de KMT ikmal gemilerinden oluşan konvoya eşlik ederken, filoyu Komünistlerin top ateşinden korudu.
Kriz, Komünistlerin 25 Ekim’de kısmi ateşkes ilan etmesiyle sona erdi.
Sonraki yıllarda direkt çatışmalar olmasa da taraflar iç savaşı sona erdirecek bir mütareke yahut barış mutabakatına da imza atmadı.
ÜÇÜNCÜ TAYVAN BOĞAZI KRİZİ
Tayvan Boğazı’nda yeni kriz, Temmuz 1995’te devrin Tayvan başkanı Lee Teng-hui’nin, mezunu olduğu ABD’nin Cornell Üniversitesinden konuşmaya davet edilmesi ve ABD Kongresinin, diplomatik tanıma olmadığı için vize verilemeyen Lee’nin ülkeye vizesiz girişi için karar almasının akabinde geldi.
Lee, davete icabet ederek ABD’nin yolunu tutarken ziyarete öfkelenen ÇHC idaresi 7 Temmuz’da Tayvan Boğazı’nda füze denemeleri yapacağını bildirdi. Fucien eyaletindeki Çin askeri birlikleri harekete geçirilirken ağustosta yapılan füze denemelerini ekimde gerçek mermi ve mühimmatın kullanıldığı çıkarma tatbikatı izledi.
ABD ise buna reaksiyon olarak, Lider Bill Clinton’ın talimatıyla bölgeye iki uçak gemisi filosu ve bir de çıkarma gemisi göndererek gövde gösterisi yaptı. Uçak gemilerinden biri ve çıkarma gemisi Tayvan Boğazı’ndan geçti.
Çin, ABD’nin Tayvan’a yardım göndermesi halinde rastgele bir karşı hareket yapamayacağını kabul etmek zorunda kaldı. Lakin Pekin, 23 Mart 1996’da Tayvan’da yapılacak liderlik seçiminde Lee’nin yine seçilmesini önlemek üzere yeni füze denemeleriyle Ada’daki seçmenlere bildiri verme teşebbüsünde bulundu.
PLA, 8-15 Mart’ta Tayvan’ın Keelung ve Kaohsiung limanları açığında, Ada kara sularına düşecek biçimde füze denemeleri yaptı. Boğaz’daki deniz ticareti ve hava yolu trafiğinde aksamalara yol açan denemeler, Lee’nin yine seçilmesini de engelleyemedi.
HAVA SAVUNMA TANIMLAMA SAHASI
Ada’da 2016’da yapılan seçimlerde bağımsızlık yanlısı Demokratik İlerici Parti (DPP) iktidara gelmesi, Çin-Tayvan bağlantılarının tekrar tansiyonlu seyre geçmesine yol açtı.
ÇİN-TAYVAN ANLAŞMAZLIĞIB- NEDEN TEKRAR GÜNDEMDE?
ABD Temsilciler Meclisi Lideri Pelosi’nin bu hafta Singapur, Malezya, Güney Kore ve Japonya’yı ziyaret edeceği Pasifik cinsinde Tayvan’ı ziyaret edeceği tezi, Boğaz ve etrafında yeni bir askeri tansiyonun kapıda mı olduğu sorusuna yol açtı.
Çin Savunma Bakanlığı, teze ait geçen hafta yaptığı açıklamada, ziyaretin gerçekleşmesi halinde askeri karşılık verilebileceği ihtarında bulunarak, “Pelosi Tayvan’ı ziyaret ederse Çin ordusu boş durmayacak.” sözünü kullandı.
Dışişleri Bakanlığı da mümkün ziyaretle ilgili “Her çeşit olasılığa hazırlıklıyız. Şayet ABD tarafı ziyarette ısrar ederse egemenliğimizi ve toprak bütünlüğümüzü korumak için güçlü ve kararlı önlemler alacağız.” açıklamasını yaptı.
Pelosi’nin mümkün ziyareti nedeniyle ABD ve Çin ordularının Tayvan yakınlarındaki askeri hareketliliği artırdığı gözleniyor.
ABD donanmasının Pasifik’teki 7. filosuna bağlı vazife yapan Ronald Reagan savaş gemisi, geçen haftanın başında harp filosuyla Singapur’dan ayrılarak kuzeydoğu istikametinde Güney Çin Denizi’ne yanlışsız hareket etti.
Çin Halk Kurtuluş Ordusu donanması da hafta sonunda Tayvan Adası’nın karşı kıyısındaki Fucien ve Güney Çin Denizi kıyısındaki Guangdong eyaletlerinde tatbikatlar düzenledi ve bölgeyi gemi trafiğine kapattı.
Öte yandan bölgede iki ülkenin savaş ve keşif uçaklarının hareketlerinin arttığına dair işaretler görülüyor.
Pelosi’nin mümkün ziyareti halinde iki ülke ordularının bölgede karşı karşıya gelebileceğinden kaygı ediliyor.