Namık Alkan
İZMİR – Tarım ve Orman Bakanı Vahit Kirişci, Cumhuriyet’in ikinci yüzyılına yönelik hazırlanan yeni tarım, orman ve hayvancılık modelini, AK Parti Merkez Karar ve İdare Heyeti (MKYK) toplantısında Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve MKYK üyelerine anlattı. Buna nazaran, uygulanacak yeni destekleme modeli ile kontratlı üretim, üretim öncesi müsaade uygulamasıyla birlikte ekim öncesi tıpkı takviye ve hasat sonrası fark ödemesi yapılması planlanıyor. Yeni modeli tarım ekonomisti Prof. Dr. Tayfun Özkaya ve Çiftçi-Sen Genel Lideri Ali Bülent Fazilet ile konuştuk.
‘ÇARE KONTRATLI TARIM DEĞİLDİR’
Yeni destekleme modeli ile ne amaçlıyor?
Tayfun Özkaya: Kontratlı üretim bugüne kadar salçalık domates, yumurta, piliç, zerzevat vb. alanlarda olumsuz gelişmelere yol açtı. Güçlü şirketler karşısında küçük çiftçiler yaptıkları yazılı mutabakatlara karşın haklarını alamıyor. Piyasada eserlerin fiyatı muahede fiyatlarının altına düştüğünde şirketler alımı geciktirerek çiftçiyi, mutabakat fiyatlarından aşağıda eserlerini birebir şirketlere satmak zorunda bırakıyorlar. Piyasa fiyatları mutabakat fiyatlarını geçtiğinde ise şirketler, mahkemelerde haklarını pek yeterli savunarak çiftçileri muahedeye zorluyorlar. Kontratlı tarım, çiftçileri tarım ilaçları (aslında zehir) ve kimyasal gübreleri kullanmaya zorluyor. Deva kontratlı tarım değildir. Çiftçiler ve tüketiciler örgütlenerek pazarlamayı kendi ortalarında direkt yapabilmelidir. Devlet de bunu desteklemelidir.
Girdiler için tıpkı takviye birkaç yıllık bir mühlet için gerekli olabilir. Var olan takviye sistemi eser fiyatlarının ve girdi fiyatlarının etkilenmesini önlemektedir. Güya hür piyasa sistemini bozduğu argüman edildiği için devlet bu fiyatları etkileyecek bir siyaset yerine prim vb. uygulamalar yapmaktadır. Bu sistem aslında dolaylı olarak bu takviyelerin şirketlerin kasasına gitmesine yol açmaktadır. Örneğin Süt ve Et Kurumu çiftçinin eline geçen fiyatları etkileyecek bir alım yapmıyor. Bitkisel eserlerde de prim gibisi uygulamalar etkisizdir. Fark giderici ödemeler sonuç olarak şirketleri güçlendirecektir. Devlet kooperatifleri destekleyerek çiftçi eline geçen fiyatların makul seviyelere gelmesini sağlamalıdır. Örneğin, Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) alım yerlerini arttırarak destekleme alımı yapmalıdır. Kâfi stok yaparsa daha sonra ekmek fiyatlarının yükselmesini de önleyici bir siyaset izleyebilir. Lakin geçtiğimiz devirlerde bu cins kurumlar zayıflatılmıştır.
Çiftçilerin eline geçen fiyatların düşük olması ve bu sürecin kötüleşerek sürmesi, buna karşılık tüketicilerin giderek daha yüksek fiyatlar ödemesi çözülmesi gereken kıymetli bir problemdir. Çiftçileri ezen ikili fiyat makasının üst kanadının üst yanlışsız çekilmesi gerekiyor. Eser fiyatlarının desteklenmesi için TMO üzere kuruluşların yanında kooperatiflerden de yararlanılabilir. Tarım eserleri ithalatında uygulanan gümrük vergilerinin düşürülerek ithalat yapılması çıkar bir yol değildir. Bu halde diğer ülkelerin şirketleri –çiftçileri değil, onlar da sömürülüyor- desteklenmektedir. Çiftçiler eser fiyatlarının desteklenmesini beklemektedirler ve uygulanan prime dayanan siyasetlerden şad değildir. “Destekleri arttıracağız” söylemi bu nedenle heyecan yaratmıyor. Var olan kamu tarım kuruluşları ve kooperatifleri girdi ve eser fiyatlarını etkileyecek siyasetler üretmelidir. Öbür yandan dayanışmacı ve çiftçiden tüketiciye en kısa pazarlama kanallarının geliştirilmesi gerekiyor.
Tayfun Özkaya ‘HER UYGULAMA ŞİRKETLERİN ÖNÜNÜ AÇMAKTADIR’
Ali Bülent Fazilet: AKP vakit zaman bu tıp modelleri ortaya atarak gelen yansılara nazaran uygulamaya geçirip geçirmeyeceğine yönelik kararlar vermiştir. Neoliberal tarım siyasetlerinin bütün dünyadaki amacı tarım ve besinin az sayıda global şirketin eline geçmesi ve besinin bütün insanlık üzerinde bir ikna aracı, daha doğrusu bir tehdit aracına dönüştürülmesidir. AKP’nin uygulamak istediği model de dünyada tarım ve besinin köylülerin ve küçük çiftçilerin devre dışı bırakıldığı, ziraî yapının daha süratli şirketlerin eline bırakılacağı gayeye uyumlu bir modeldir. Dikkat edildiğinde Türkiye’de yıllardır tarımla ilgili alınan her karar, her uygulama şirketlerin önünü açmaktadır. Tarım ve besinin şirketlerin kontrolüne bırakılması tohumdan başlayarak, üretimine, girdilerin sağlanmasına, pazarlamasına kadar zincirin her halkasının şirketlerin eline geçmesi demektir. Bu modelde köylüler ve çiftçiler pürüz olarak görülür. Kendi tohumuna sahip bir çiftçi, kendi klasik bilgisiyle üretme ve şirketlere direnebilme potansiyeli taşır. Onu kendi tercihlerinden vazgeçirecek yasalar, kararlar alınarak önünde iki seçenek bırakılmaya çalışılır; toprağını terk etmek yahut kontratlarla şirketlere bağlanmak. Kontratlı üretim yapan bir çiftçi tarlasına hangi eseri ve çeşidini ekeceğine karar veremez. Tohumunu ve girdilerini şirketler sağlar ne vakit ne yapacağına, hangi kimyasalları kullanacağına şirketler karar verir, ne vakit hasat yapacağını bile şirketler söyler. Çiftçinin, çiftçilik bilgileri değersizleşmiştir, yaptığı işe yabancılaşmıştır, yani kendi toprağında işçileşmiştir. Toprağında bir köle haline gelmiştir.
Yeni destekleme üretim modeli ile üretim öncesi Bakanlık’tan eser için müsaade alma uygulaması getirilecektir. Aslında bunu daha kolay yapabilecek şirketlerin önü açılmaktadır, zira çiftçilerin bu müsaadesi şirketlerin almasına yönelik kolaycılığı onları kontratlı üreticiliğe itecektir. Mukavele yaptığı çiftçinin ismine da müsaadesi şirket alacaktır, kontratlı çiftçinin üretim yapabilmesi için girdileri şirketler sağlamaktadır. Ekim öncesi verilecek tıpkı dayanak ödeneği ve hasat sonrası fark ödemesi şirketlerin üzerindeki bir yükü daha kaldırmaya yöneliktir. Şunu bilmemiz gerekiyor ki, köylülerin ve küçük çiftçilerin ziraî üretimin dışına bırakılması, besinin halkın elinden çıkması, üretim süreçlerini takip edemedikleri besinin şirketlerin eline geçmesi demektir.
‘BUNA BİZ ARAZİ GASPI DİYORUZ’
Yeni model ile arz güvenliği takip sistemi oluşturularak Asya’dan Avrupa’ya, Afrika’dan Amerika’ya kadar kıtalardan çeşitli ülkelerle muahedeler yapılması da öngörülüyor. Bunun muhtemel sonuçları neler olur?
Tayfun Özkaya: Buna biz arazi gaspı diyoruz. Bu Türkiye vatandaşlarına bir fayda sağlamaz. Değişik ülkelerde yatırım yapan şirketlere fayda sağlayabilir. Lakin bugüne kadarki örneklerde bu yatırımları devlet yaparak şirketlere sunmaktadır. Vatandaşların vergisi ile devletin bu işe girmesi haksızlıktır. Arz güvenliğini sağlamak için Bakanlık ülke tarımına yatırım yapmalıdır. Ekonomik ve başka nedenlerle Kıbrıs büyüklüğünde tarım alanımız ekilmemektedir.
Ali Bülent Fazilet: Besin krizleri, açlık, obezite üzere yaşanan bütün sıkıntıların ortaya çıkmasında IMF ve Dünya Bankası dayatmalarının, DTÖ’nün yaptırımlarının, bölgesel ve ikili mutabakatların rolü büyüktür. Dünyanın küçük çiftçileri kendilerini yok eden IMF, DB ve DTÖ’ne karşı çıkar, bölgesel ve ikili mutabakatların iptalini talep eder. İktidar Yeni Tarım Modeli’yle tarımı ve gıdayı bütün dünyada şirketlerin kontrolüne bırakacak sürece hizmet edeceğini açıklamış olmaktadır. Venezüella ve Sudan’dan toprak kiralayarak şirketlere sunmak esasen bunun ipuçlarıdır. Toprak gaspıdır, ülkelerin besin garantilerini yok ederek, şirketlerin kontrolüne vermektir. “Oysa Besin Egemenliği, halkların ekolojik olarak sağlıklı ve sürdürülebilir sistemlerle üretilen sağlıklı ve kültürel bakımdan uygun besine sahip olma hakkı ve kendi besin ve tarım sistemlerini tanım etme hakkıdır. Besin egemenliği piyasaların ve şirketlerin taleplerinden fazla, besin üreten, dağıtan ve tüketenlerin istek ve muhtaçlıklarını besin sistemleri ve siyasetlerinin merkezine koyar.
‘EKOLOJİK ÜRETİM ZARURÎ OLMALIDIR’
Bakanlık’ın bir diğer planı ise kent tarımı modelini hayata geçirmek. Bu sayede üretim ve tüketim merkezleri yakınlaştırılarak kentte yaşayanların taze ve ucuz zerzevata erişiminin sağlanmasının hedeflendiği tez ediliyor. Bu mevzuda neler söylenebilir?
Tayfun Özkaya: Kent tarımı çok faydalıdır. Bu etiketi kullanarak tarım topraklarında villalar üretimini gerçekleştiren bir makûs uygulamaya da dikkati çekelim. Kent tarımı yalnızca kent içinde değil kent çeperlerinde kent işgücü ile de yapılabilir. Burada fakirlere, bayanlara, gençlere, engellilere öncelik vermeli, bir bedel alınmamalı, yardımcı olunmalıdır. Kent tarımında belediyeler öncülük yapabilir. Mülkiyet kamuda kalmalı. Küçük barakalar dışında konut üretimine müsaade verilmemeli, ekolojik üretim zarurî olmalıdır.
Küba’da, Sovyetler Birliği’nin çöküşü sonrası büyük bir tarım krizi ortaya çıktı. Küba şeker ihraç edemez ve ziraî ilaçlar, kimyasal gübreler ve petrol ithal edemez hale geldi. Ziraî üretim çok düştü. Açlık ortaya çıktı. Ayrıyeten kırsal kesimde üretilen besinleri kente getirmek bile sorun oldu. Küba bu problemden agroekolojik tarımı ve kent bahçelerini geliştirerek kurtuldu. Havana’da ve öteki birtakım kentlerde bahçeleri gördüm. Buralarda daha çok taze zerzevat ve meyve üretiliyor. Taşıma sorunu olmaması da çok büyük bir avantaj oldu. Bir gün dünyada petrol bitme noktasına gelince metropol kentlerde kırdan kente besin getirilmesi çok büyük bir sorun olacak. İstanbul’a ve New York’a zerzevat ve meyve getirilemediğini düşünün. Bu nedenle dünyada birtakım kentler şimdiden bu meseleye karşı hazırlık yapmaktadırlar.
Ali Bülent Fazilet: Sağlıklı, inançlı besine ulaşmak için evvel besinin kimin tarafından ve hangi sistemlerle üretildiğine, sonra bize nasıl ulaştığına bakmak gerekir. Şayet bir eser köylüler ve küçük çiftçiler tarafından ekolojik köylü tarımıyla üretiliyor ve çok kısa arada bize ulaşıyorsa o eser sağlamdır. Besin egemenliğinin temelini oluşturan anlayıştır. Geçmişte besinlerden kuşku duyulmamasının nedeni lokal yemek kültürlerine uygun üretilen, bütün bir üretim süreci takip edilebilen, en kısa aralıkta ulaşılabilir olmalarıydı. Kırsalla kent ortasındaki açı büyüdükçe hangi prosedürlerle üretildiği bilinemeyen besinlerden başlamıştır besin korkusu. Kent bostanları, meskenlerin bahçelerinde kendi gereksinimi için üretmek bu ülkenin geleneğidir, yok edilmiştir. Kent tarımı modeli tarifi söylenenler gerçek olsa da tanımlanmamıştır. Şirketlerin önünü iştahla açan iktidarın şirketlerin kontrolünde yapılacak bir kent tarımından mı bahsedilmektedir, yoksa hobi bahçeleri üzere uygulamalardan mı, muhakkak değildir. Kent planlamalarının, kent tarımına uygun olarak yine planlanmasından hiç bahsedilmemektedir. Açıkçası kent tarımı, getirmeyi düşündükleri modeli yumuşatmak için söylenmiş üzeredir.
Ali Bülent Fazilet ‘BİZE GEREKLİ OLAN AGROEKOLOJİ VE BESİN EGEMENLİĞİDİR’
Yeni model ile dijital tarımın daha da geliştirilmesi öngörülüyor. Bu kapsamda, e-Devlet Çiftçi Kayıt Sistemi entegrasyonu, Tarım Cebimde ve ÇKS Kayıt Doğrulaması üzere uygulamaların öne çıkacağı söyleniyor. Bu uygulamaları kıymetlendirebilir misiniz?
Tayfun Özkaya: Tarımda dijitalleşmeye karşı çıkmak anlamsızdır. Lakin bu alanda da her uygulama doğrudur demek yanlıştır. Örneğin, hassas tarım (precision farming) endüstriyel tarımın bir uygulamasıdır. Bu sistemde girdi kullanımında azalma çok değerli değildir. Avrupa’da bile yalnızca büyük çiftçiler hassas tarımı uygulayabilmektedir. Makine ve ekipmanlar çok değerlidir. Bize gerekli olan agroekoloji ve besin egemenliğidir. Tarımda da platform ekonomileri de uygulanabilir. Lakin bunda da şirketler hâkim olursa yeni bir hegemonya başlayabilir. Dijital araçları agroekoloji ile ahenk içinde ve çiftçiyi takviyeler bir halde uygulayabiliriz. Dünyada bu çeşit uygulamalar vardır.
Ali Bülent Fazilet: Sanayinin tarıma her müdahalesi tarımın doğal döngüsünü bozduğu üzere, küçük çiftçilerin aleyhine olmuştur. Geniş alanlara tek eser ekilmesiyle başlayan bu süreç makinelerin, kimyasal gübrelerin, tarım zehirlerinin devreye girmesiyle endüstriyel tarımı ortaya çıkarmıştır. 2’nci Dünya Savaşı sonrası kapitalist dünyaya dayatılmış, İkinci Besin Rejimi olarak isimlendirilmiştir. “Yeşil Devrim”le birlikte hibrit tohumlar geliştirilmiş, çiftçilerin elinden tohumun alınmasının yolu açılmıştır. Kıymetli bir üretim usulü olan endüstriyel tarımı çiftçilerin yapabilmesi ve yaygınlaştırılması için İkinci Besin Rejimi boyunca çiftçiler desteklenmiştir. Üçüncü Besin Rejimi denilen liberal siyasetlerin uygulandığı, tarımın şirketlere bırakıldığı bir devri yaşıyoruz. Endüstriyel tarımın ve Yeşil İhtilal’in propagandası yapılırken söylenenler benzeriydi; ‘dünyayı doyurabilmek ve açlığa son vermek için ünite alandan en fazla eseri almak zorundayız.’ Binlerce küçük çiftçiyi topraklarından kovan bu uygulamaların açlığı engellemediği üzere, pandemi ve iklim krizi karşısında ne kadar çaresiz ve dayanıksız olduğunu gördük. Bütün bunlardan ders alınmamış üzere, çiftçilerin bağımsızlıklarını ortadan kaldıracak uygulamalara, tarlaları üstü açık fabrikalara çevirme gayretlerine devam ediliyor.
Oysa ziraî üretim tabiatla münasebet içinde yapılan bir üretimdir. Hem sağlıklı besinler üretmek hem iklim krizi karşısında güçlü bir üretim üslubunu sürdürebilmek tabiatla uyumlu olarak hareket etmekle mümkündür. Onun için dünyanın bütün çiftçileri besin egemenliği demektedir. Onun için Çiftçi Sen’in bileşeni olduğu çiftçilerin global örgütü La Via Campesina 2018 yılında Köylü Hakları Bildirgesini BM Genel Konseyi’nde onaylatmıştır. İktidarın yapması gereken Birleşmiş Milletler’in bu kararı için iç hukuk düzenlemesi yapmasıdır.