ANKARA – Cinsiyet Eşitliği İzleme Derneği (CEİD) Gösterge Uzman Çalışma Kümesi tarafından hazırlanan Türkiye’de Toplumsal Cinsiyet Eşitliğini İzleme Raporu 2021-2022 yayınlandı. CEİD, 2011 yılından bu yana toplumsal cinsiyet eşitliğine (TCE) katkı sunmak maksadıyla Türkiye’de farklı alanlardaki eşitsizlikleri saptamaya ve problemleri açığa çıkarmaya yönelik çalışmalar yürütüyor. Bu emelle, tertipli aralıklarla izleme raporları hazırlıyor.
“Türkiye’de Toplumsal Cinsiyet Eşitliğini İzleme Raporu, 2021-2022” CEİD’in hazırladığı ve Türkiye’deki gelişmeleri kıymetlendiren ikinci rapor. Kamu kuruluşlarının ve lokal idarelerin toplumsal cinsiyet eşitliği çerçevesinde, siyasetleri, strateji ve aksiyon planlarının gözden geçirildiği raporda, sivil toplum örgütlerinin cinsiyet eşitliği izleme çalışmaları da bedellendiriliyor. İkinci raporda da yapısal izleme ve toplumsal cinsiyet eşitliği endeksi, tematik alan göstergeleri, izleme çalışmalarının değerlendirmesi dahil olmak üzere iki ana kısım var.
CEİD grubu
‘EYLEM PLANLARI ÜZERİNDEN BAKTIK’
Raporun tanıtım toplantısı öncesinde, çalışmayı ve süreci CEİD İdare Heyeti Lideri Gülay Toksöz Gazete Duvar’a kıymetlendirdi. İzleme faaliyetlerini nizamlı yapmak için raporun ikincisini bu yıl tamamladıklarını söz eden Toksöz, “Kamu kurumlarının dokümanlarında değişiklik olmadığından Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı’nın bütçesini toplumsal cinsiyete hassas bütçeleme anlayışıyla ele aldık. Kadın’ın Güçlenmesi Programı’nı inceledik” dedi.
İkinci rapor çalışmaları sırasında merkezi idarenin sivil toplumla daha az bilgi paylaşmasına ait ise Toksöz, “Sivil toplum örgütlerinin çalışmalarına bilhassa yer verdik. Bizim direkt tabandan bilgi alan sivil toplum örgütlerinin topladığı bilgiye erişme muhtaçlığımız doğmuştu” tabirlerini kullandı. Tıpkı sebeple lokal idarelerin çalışmalarını da görmek istediklerini vurgulayan Toksöz, buna dair kelamlarını şu halde sürdürdü:
“Merkezi idare toplumsal cinsiyet eşitliği kavramını reddettiği için kadın-erkek eşitliği yaklaşımını yalnızca kâğıt üzerinde kalmaya mahkûm fırsat eşitliği olarak ortaya koyuyor. Biz de mahallî idarelerin yereldeki halka hizmet götüren tesirli üniteler olması nedeniyle ne ölçüde eşitlik çalışmaları yaptıklarını onların aksiyon planları üzerinden baktık.”
CEİD İdare Konseyi Lideri Gülay Toksöz
COVID-19 BAYANLARI ETKİLEMEYE DEVAM ETTİ
Raporun birinci kısmını toplumsal cinsiyet eşitliği durum değerlendirmesi oluşturdu. İstanbul Sözleşmesi’nden çekilme kararı ve COVID-19’un tesirleri de bu kısımda değerlendirildi.
Rapora nazaran, 2021-2022’de kuşkusuz gerçekleşen en değerli gelişme, 2011 yılında mukaveleyi imzalayan birinci ülke olan Türkiye’nin İstanbul Sözleşmesi’nden 1 Temmuz 2021 tarihi itibariyle çekilmesi ve bu kararın toplumsal cinsiyet temelli şiddet açısından yarattığı sıkıntılar ve riskler.
Öte yandan, raporda “COVID-19’un yaratmış̧ olduğu sıkıntılar da öne çıkmıştır” sözü yer alıyor. Salgın münasebet gösterilerek uzaklaştırma kararlarında mühletlerin kısaltılması; COVID-19 salgını sırasında Yargıçlar ve Savcılar Heyeti (HSK) tarafından yayımlanan prensip kararı ile 6284 Sayılı Kanun uyarınca alınacak önlem kararlarının bir kısmının askıya alınması; şiddete uğrayan bayanların kolluk kuvvetlerine müracaatlarında karşılaştıkları olumsuz uygulamalar bu sıkıntılara örnekleri oluşturuyor.
Raporda tıpkı vakitte Covid-19 salgınıyla birlikte birinci basamak da dahil sıhhat hizmetlerinde yaşanan aksaklıklar da vurgulanıyor ve “Kriz periyotlarında bilhassa verilmesi gereken cinsel sıhhat, üreme sıhhati, anne ve çocuk sıhhati hizmetlerinin sekteye uğradığı görülmüştür” diyerek açıklanıyor.
İlk kısım birebir vakitte alanda etkin olarak çalışan sivil toplum örgütlerinin 2021-2022 devrine ait değerlendirmeleri ve bu sivil toplum örgütlerinin izleme faaliyetleri oluşturuyor. Toplumsal cinsiyet temelli şiddetle çaba eden sivil toplum örgütlerinin LGBTİ+’lara ait hak ihlallerinin arttığını tabir eden ve bayana yönelik şiddetle ilgili olumsuz gelişmelere dair dikkat çeken yorumlar raporda yer alıyor.
‘İŞ BULMA ÜMİDİ OLMAYAN BAYANLARIN SAYISI 831 BİNE YÜKSELDİ’
Rapor işsizliğe dair tabloyu da gözler önüne seriyor. 2021-2022 periyodunda işgücü piyasasındaki eşitsizliklerin derinleştiği, bayan istihdamının olumsuz etkilendiği, bayanlar ortasında işsizlik oranlarının çok daha süratli yükselmesiyle bayan yoksulluğunun arttığı belirtilen raporda şöyle denildi:
• 2016 yılında bayanların istihdam oranı yüzde 30,6 iken bu oran 2021 yılında yüzde 28’e düşmüştür.
• 2016 yılında işgücüne dâhil olmayan bayanların oranı yüzde 67,5 iken bu oran 2021 yılında yüzde 69,7’ye yükselmiştir.
• 2016 yılında iş bulma ümidi olmayan bayanların sayısı 252 bin iken, 2021 yılında bu sayı 831 bine yükselmiştir.
• 2016 yılında bayanlar için işsizlik oranı yüzde 13,7 iken bu oran 2021 yılında yüzde 14,7’e yükselmiştir.
‘30 BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİNDEN 10’U YAŞLILARA YÖNELİK BAKIMEVİ HİZMETİ VERİYOR’
Raporun ikinci kısmını ‘Büyükşehir Belediyelerinin Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Çerçevesinde Değerlendirilmesi’ başlığı oluşturuyor. İkinci kısım için göstergeler, Büyükşehir belediyeleri tarafından sunulan bakım ve takviye hizmetler; bayan istişare merkezi, sığınmaevi, yaşlı ve engelli bakımı ve çocuk bakımı başlıkları altında sınıflandırılıyor. Raporun izleme sonucuna nazaran, 30 büyükşehir belediyesinin 12’si (Ankara, Antalya, Balıkesir, Bursa, Diyarbakır, Eskişehir, Hatay, İstanbul, İzmir, Mersin, Muğla, Tekirdağ) bayan müracaat merkezi hizmeti verirken, 11’i Ankara, Antalya, Aydın, Bursa, Diyarbakır, Gaziantep, Erzurum, İstanbul, İzmir, Kocaeli, Mersin) sığınmaevi hizmet veriyor.
Raporda “Bakımlarıyla çoğunlukla bayanların ilgilendiği yaşlı, çocuk ve engellilere yönelik hizmetlerin sunumunda problemler olduğu görülüyor” tespiti yer alıyor ve çalışmada buna dair sonuçlar şu biçimde sıralanıyor:
• 27 büyükşehir belediyesi yaşlılara yönelik konutta bakım hizmetler sunarken, bunların 13’ü Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı’nın (ASHB) finansman sağladığı Yaşlı Takviye Programı (YADES) kapsamında sunuluyor. Kimi belediyeler kendi kaynaklarına ek olarak YADES’den yararlanırken, kimi belediyeler yalnızca bu program çerçevesinde hizmet sunuyor. Dayanak programı bittikten sonra belediyelerin kendi kaynaklarıyla bu hizmeti sunup sunmayacağı değerli bir bahis.
• Çocuklara yönelik kreş ve gündüz bakımevi hizmeti veren 14 büyükşehir belediyesi mevcut.
• 30 büyükşehir belediyesinden 16’sı engellilere, 10’u ise yaşlılara yönelik bakımevi hizmeti veriyor.
‘30 BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİNİN SADECE BEŞİNDE EŞİTLİK ÜNİTESİ VAR’
Raporun ikinci kısmının öteki başlığını ise ‘büyükşehir belediyelerinin eşitlik birimleri’ ile ilgili. Eşitlik ünitelerinin belediyelerde kendilerine yer bulamadığını belirten çalışma bu durumu şu örnekle açıklıyor:
“Türkiye’de 2022 Mayıs ayı itibariyle vilayet ve ilçe belediyelerinde 35 Eşitlik Ünitesi bulunuyor. Lakin, 30 büyükşehir belediyesinden sadece, Eskişehir, Gaziantep, Mersin, İzmir ve Trabzon’da Eşitlik Ünitesi olduğu görülüyor.”
‘KADINA YÖNELİK ŞİDDET BİR SORUN ALANI OLARAK GÖRÜLMEMİŞTİR’
Bu kısım için göstergeleri oluşturan bir öteki bilgi ise belediyelerin stratejik planları. Raporda “Belediyelerin Stratejik Planlarının da toplumsal cinsiyet eşitliğine hassas olmadığı görülüyor. Eskişehir, Mersin ve İzmir Büyükşehir Belediyeleri dışında, planların vizyon, misyon ve prensipler kısımlarında toplumsal cinsiyet eşitliğine yer veren belediye bulunmuyor” tabiri yer alıyor ve bu manada CEİD’in tespiti “Stratejik Planların büyük kısmında, bayana yönelik şiddet bir sorun alanı olarak görülmemiştir” istikametinde.
‘2020 YILI BÜTÇE MÜNASEBETİNDE TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTLİĞİ KAVRAMINA YER VERİLMEDİ’
Raporun üçüncü kısmını ‘Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı’nın Değerlendirilmesi’ başlığı oluşturuyor. Üçüncü kısımda, Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı’nın ‘toplumsal cinsiyet eşitliği’ normunu terk ettiğinin görüldüğü söz ediliyor ve şu örnek veriliyor:
“Onuncu Kalkınma Planı’nda (2014-2018), 257 sayılı önlem ‘Toplumsal cinsiyete hassas bütçeleme (TCDB) konusunda farkındalık oluşturulacak ve örnek uygulamalar geliştirilecektir’ formunda tabir edilmesine karşın On Birinci Kalkınma Planı’nda ise TCDB kavramının kullanımı terk edilmiştir” Tıpkı biçimde, 2019 yılı bütçe münasebetinde “toplumsal cinsiyete hassas siyaset, plan ve bütçelerin geliştirilmesinin” kıymeti vurgulanırken 2020 yılı bütçe münasebetinde ‘toplumsal cinsiyet eşitliği’ kavramına yer verilmemiştir”
Ayrıca, merkezi idare seviyesinde hudutlu olan toplumsal cinsiyete hassas bütçe uygulamalarında bir geriye gidiş eğilimi olduğunu ortaya koymakla birlikte çalışma bu yaklaşımın ikamesi olarak Bayanın Güçlenmesi Programı’nın oluşturulduğunu belirtiyor. CEİD’in hazırladığı rapor bu programdaki bütçeden ayrılan kaynağı “2021 yılı Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı’nın bütçesinde Bayanın Güçlenmesi Programı için ayrılan hisse yüzde 0,35 olarak gerçekleşmiştir. 2022 yılında ise Bayanın Güçlenmesi Programı’na ayrılan kaynağın yüzde 0,01 oranında arttığı görülmüştür. Bu artışın çok yetersiz olduğu açık” sözleriyle açıklıyor.
‘ALANLAR ORTASINDA HİYERARŞİ GÖZETMİYORUZ’
Raporun dördüncü kısmını CEİD’in birinci sefer bu yıl hazırladığı hak temelli toplumsal cinsiyet endeksi oluşturuyor. Emel Memiş endeksin maksadını “Toplumsal cinsiyet temelli ayrımcılığın önlenmesine yönelik savunuculuk çalışmalarında kolay yorumlanabilen hak temelli bir ölçüm ve milletlerarası karşılaştırılabilir ve vakit içinde değişimi etkilyen ögeleri açığa çıkaran hak temelli bir izleme aracı” olarak tanımlıyor. CEİD Endeks sırasıyla sağlıklı ömür hakkı, eğitim hakkı, çalışma hakkı, yeterli ve kâfi hayat hakkı, kararlara iştirak hakkı olmak üzere beş ana alan ve şiddetsiz ömür hakkına ait bir uydu alanda ölçülüyor. Lakin Memiş “Bu 5 alan ortasında hiyerarşi gözetmedik” diyor.
Raporun beşinci kısmını ise “CEİD Tematik Alanlara Nazaran Mevcut Gösterge Verileri” başlığı oluşturuyor. İzleme için gerekli olan göstergelerin oluşturulmasında 17 tematik alan belirleniyor. İstihdam, Eğitim, Kentsel Haklar, İnsan/Kadın Ticareti, Adalete Erişim, Erkeklik belirlenen tematik alanların yalnızca birkaçı. Bu tematik alanlara dair mevcut göstergelerin sayısı ve bunlara ek olarak önerilen göstergelerin sayısı da raporda yer alıyor.
İzleme sonucu raporda yer alan tespitler ise şöyle:
• Temel bir hak olan şiddetsiz ömür hakkından Türkiye’deki bayanlar yeterince
yararlanamıyor.
• Çocuk yaşta, erken ve zorla evlilikler ülkemizde hala yaygın.
• Bayanların birçok geceler sokaklarda kendilerini inançta hissetmiyor.
• Bayanlar erkeklere nazaran çalışma hayatında daha az yer alıyor.
• Türkiye’de okul öncesi kamusal bakım hizmetlerinin yetersizliği, fiyatsız veya
düşük fiyatlı kreş sayısının azlığı bayanları iş aramaktan alıkoyuyor.
• Yaşlılar ve engelliler mahallî idarelerden kâfi hizmet alamıyorlar.
• Türkiye, bayanların kararlara iştirak oranında, OECD ülkeleriyle
karşılaştırıldığında hala son üç ülke ortasında.
• Belediyelerin stratejik planları toplumsal cinsiyet eşitliğine hassas değil.
• Bayanlar ekonomik kaynaklara erişemiyorlar, uygun ve kâfi ömür imkanlarından
yoksunlar.
• Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı toplumsal cinsiyet eşitliği normunu dikkate
almıyor, siyasetlerini aile merkezli olarak yürütüyor.
• Bakanlık tarafından yürütülen Bayanın Güçlenmesi Programına da Bakanlığın
bütçesinden çok hudutlu kaynak tahsis ediliyor.