Aslı Erim Özdoğan*
Konar göçer yahut göçer topluluklar, ihtiyaçlarını karşılayabildikleri bir yeri kendilerine yurt edindikten sonra çevreyi daha uygun tanıyabilmek ve daha kapsamlı yararlanabilmek için keşfe çıkarlar. Kayalar, su kaynakları, parlak taşların olduğu yerler, yabani hayvanların konak alanlarıyla onların göç yolları ve yenebilir bitki topluluklarının yayılım alanı bu tanıma etabının birer modülüdür. Her biri sürprize açık sonsuz müşahede kaynaklarıdır, tabiatın yap-boz kesimlerini arayıştır.
Aslında bugün de sergilediğimiz davranışlar çok farklı değil. Değişen yalnızca yerleşmelerin ölçeği, yerler ve sonsuz taleplerimiz… Bugün semt yahut kent değiştiren bireylerin evvel komşularından, köşedeki bakkal yahut marketten başlayıp giderek daha uzak sokaklara, dükkanlara, parklara kısaca taleplerini karşılayacak yerlere gerçek kullanım ağını genişletmesine benzetebiliriz. Günümüz internet teknolojisi birçok şeyi ayağımıza kadar getirse ve hatta sıkıntılara tahlil sunduğunu düşünsek de gündelik hayata dair birçok hususta bizi karşılıksız bırakır. Örneğin yan komşunun çok maharetli bir bayan olduğunu yazmaz ya da çarşıdaki en yeterli terzi için Nezahat Hanım’ın kapısını çalmamız gerektiğini ya da en lezzetli otları Hatice Hanım’ın tezgahından alınabileceğini bize söylemez. Bunlar etrafın sonsuz keşfinin küçük detayları üzere gelebilir fakat bazen dünyanın yazgısını de değiştirebilecek boyutlara uzanabilir.
HER YENİ TAŞ YENİ KEŞİF…
Çayönü topluluğunun birinci bireyleri göz alıcı bereketli ovanın güney eşiğine, bugün Hilar olarak isimlendirilen kireç kayalıklarının önüne yüzlerini ovanın öteki tarafındaki kutsal dağa dönerek gelip konarlar. Zülküf / Makam Dağı olasılıkla o vakitler da kutsaldı. Yoksa efsanelere masallara husus olmaz, tek ilahlı üç din tarafından da kutsal kabul edilmezdi.
Ova sulaktır ve bereketlidir bereketli olmasına fakat akarsuyu ‘hiperaktif bir birey’ üzere inanılmaz dinamiktir. Yağmura göz kırpar suları kabarır, taşar. Eriyen karlara kucak açar ve neredeyse bütün ovayı kaplar. Bu türlü durumlarda hayvanlar mecburen yükseklere kaçar, beşerler da onları avlamak için peşlerinden yeni alanları keşfetmeye sarfiyatlar.
Akarsu, yerleşmeye hem rahmet hem de felaket getirir. Sular kütükler, kısımlar, boğulmuş hayvanlar ve çeşitli taşlar üzere sayısız şey taşır. Sular çekildiğinde topluluk, İstanbul’daki ‘lodosçular’ üzere boncuklar ya da çeşitli süs eşyaları üretiminde kullanmak için değişik renkte taşlar, obsidyen ve çakmaktaşı yumruları üzere farklı farklı şeyleri sepetlerine doldurur. Yakın etrafta bulunmayan taşlara da rastlamak çok büyük olasılıktır. Her yeni cins taş onun kaynağına ulaşma amacını de kamçılar, yeni keşif alanları maksada konur. Çayönü’nün tam bu nedenlerden takıları, boncukları rengarenktir; koyu kırmızıdan mora, siyahtan griye ve hatta yeşilin envai tonlarına…
Bir öbür anlatımla akarsu Çayönü topluluğuna çevreyi daha yeterli tanıması için ‘alan açar’, onları daima kışkırtır. Muhtemelen bakır ve malahit ile tanışma da bu vesileyle gerçekleşmiştir. Çayönü’nün kuş uçumu 19-20 km. kuzeyindeki bugünkü Maden ilçesinin etrafı epeyce geniş bir alana yayılan bakır yataklarıyla kaplıdır. MÖ 4. binlerden beri işletilen bakır madenleri Mezopotamya kentlerinin de daima ilgi odağı olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nun kıymetli maden rezervidir. Hâlâ tüketilemediğini de 21 Nisan 2022 gazete haberi doğrular: Cumhuriyet tarihinin en büyük maden ihalesi Cengiz iştirakine gitti. “Elazığ’da yaklaşık bir yıldır çalışmalarını sürdüren Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, (MTA) ‘Cumhuriyet tarihinin en büyük maden rezervini Maden ilçesi Sağrılı Köyü Kısabekir ve Seterli mevkilerinde buldu. Bakır maden rezervi alanının olduğu bölgede bakırın yanı sıra altın, çinko, kobalt ve birçok maden de bulunuyor. Rezervin toplam piyasa pahasının 30 milyar dolar bedelinde olduğu kestirim edilirken…”
Çayönü hafriyat dataları birinci malahit ve bakırın işlendiği Izgara Planlı Yapılar evresinde iklimin çok yağışlı olduğunu, sık sık taşkınların gerçekleştiğine işaret etmektedir. Zati iç yerleri kuru tutma korkusu ‘ızgaralı yapı planının’ icadını getirmiş, Çayönü sakinlerini çukur tabanlı barınaklarından taban düzeyi üzerine taşınmaya mecbur etmiştir. Bu yapılarda oturanların avlanmak için daha uzaklara ve yüksek kesitlere gitmek zorunda kalmalarıyla yollarının Ergani Maden etrafına düşmüş olması da pekâlâ mümkündür. Bilhassa Ergani Maden etrafındaki farklı jeomorfolojik oluşumların çok renkli katmanlar içermesi Çayönü topluluğu için farklı cins ve renkte taşların bulunması demektir. Kısaca topluluk için bir ‘hazinedir’. Bugün o etraftaki maden ihalesini alanların gözünde para desteleri dans ederken Çayönü bireyleri için rengarenk takıları ile kendilerini ne kadar ‘zengin’ hissedecekleri hayali vardır. Uzun yağmurlu, rutubetli günlerde ocakta ateşin yandığı ızgaralı yapıların her türlü faaliyetin sürdürüldüğü uzun yerlerinde yeni boncuk modelleri yaratmak, olasılıkla yeni dizilim biçimleri üretmek demektir. Keyifli bir iş olsa gerek. Nasılsa kimse sonraki sabah kalkıp bir işe yetişmek zorunda değil!
BAKIR BONCUK NEDEN PAHALIYDI?
Nabit bakır modüllerinin işledikleri başka taşlardan farklı olarak kolay kolay eğilip bükülebildiğini, ateşe tuttuklarında istenilen biçimi rahatça verdiklerini ve kemikle yahut tahtayla vurarak/döverek ince yassı levhalara dönüştürebildiklerini, yani kısaca bir taş boncuk üretiminden daha süratle sonuca ulaşabildiklerini keşfetmelerinin çok uzun bir vakit almadığı fikrindeyim. Taş boncuk kırıldığında öteki bir boncuğa dönüştürmek (her tip boncuk için tıpkı durum da geçerli değildir, örneğin küçük boncukları atarsınız) daha zahmetli bir uğraştır. Bakır bir boncuk ise kolay kolay kırılmamaktadır, kırılsa bile tamiratı çok daha kolaydır, eğrildiğinde biraz ısıtarak birebir hal birkaç dakikada verilebilir. Bunları fark etmeleri de malzemeyi daha değerli kılmış olmalı.
Bakır tıpkı vakitte parlaktır, taş boncukların ise parlamaları için açkılanmaları gerekir. Bakır ise bu sürece muhtaçlık duymaz. Bakır boncuklar yan yana dizildiğinde ya da sallantılı asıldığında yürürken birbirine çarparak ses de çıkartır, dans sırasında doğaçlama müzik öğesidir. Neolitik bir topluluk için bundan daha cazip bir gereç düşünülemez! Kısaca elimizdeki datalara dayanarak Çayönü için bakır, her ne kadar az sayıda ince biz üzere aletler de üretilmişse de temelinde üzerlerinde gururla taşıdıkları birer süslenme öğesinin hammaddesidir. İnce kıvrılmış birkaç tel kesiminin küpe yahut diğer bir aksesuar modülü olduğunu düşünebiliriz. Bakır boncukların modelleri taş olanlarından çok farklı değildir: İnce uzun, silindirik, yassı söbe, askılıklı… Fakat en yaratıcı üretim ısıtılıp dövülerek 1,5-2 cm. genişliğinde yassı levha haline getirilmiş bakırın ince bir sopa etrafında döndürülüp silindir formunda boncuklar elde edilmesidir. Bu tip boncukların Orta Fırat havzasındaki Tell Halula (Suriye) yerleşimindeki kimi mezarlarda ve Ali Koş’da (İran) bulunması ‘trend’ bir model olduğunu düşündürmektedir.
Izgara Planlı Yapılar evresinin ortalarında, yaklaşık günümüzden evvel kalibre 10.200 yıllarında başlayan bakır personelliği Kanallı Yapılar ve Taş Döşemeli Yapılar evrelerinde ‘daha profesyonel açık alan atölyelerinde’ artarak devam eder. Hücre Planlı Yapılar evresinde, yaklaşık günümüzden evvel kalibre 8900’lerde üretim düşer. Bütün Yakındoğu’yu etkileyen iklimsel değişimlerin yol açtığı taşkınların sıklığı bir mühlet sonra Ergani ovasını hasebiyle Çayönü yerleşmesini yaşanması epeyce sıkıntı bir alana çevirmiştir. İnsanların hayat derdinin ağır basması, takı işçiliğinin art plana atılmasına bu ortada bakırın da gündemden çıkmasına yol açmıştır. Bakır personelliği Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem’in son evresi olan farklı sosyo-ekonomik bir ömrün süregeldiği Geniş Odalı Yapılar evresinde ise büsbütün ortadan kalkar.
ÇAYÖNÜ’NÜN ‘PIRLANTA KOLYESİ’
Yaklaşık 6000 m2 alanı açılmış Çayönü Çanak Çömleksiz Neolitik yerleşmesinden elde edilen bakır toplam 176 gr’dır. Kafataslı Yapı’da bulunan bir bakır boncuk dışında mezarlarda bakır yoktur, aslında genel olarak boncuk dizilerinin bulunduğu mezar sayısı da azdır. Muhtemelen bütün takılar (ya da ezici çoğunluğu) topluluğun ortak malıydı ve kuşaktan nesile aktarılıyordu. Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem’de bakır takı olasılıkla günümüzün ‘pırlanta kolyesiydi’ demek çok abartılı olmasa gerek. Çanak Çömlekli Neolitik Dönem’in başlarına, Proto-Hassuna devrine tarihlenen Kuzey Mezopotamya’daki kimi yerleşmelerde münferit bakır buluntulara rastlanmıştır. Örneğin Şengal ovasındaki Tell Sotto’nun 3. ve 4. evrelerindeki ikisi bir bebek mezarında olmak üzere 3 bakır boncuk ile tıpkı ovadaki Yarım Zirve I’in eski katmanlarındaki disk biçimli bakır boncuk ve bükülmüş bakır telden halka ‘önemli’ bulgulardır. Fakat bakır eşyaların hem sayıca çok az olması hem de üretimine dair rastgele bir ize rastlanmaması bunların Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem’den elden ele geçerek ‘miras’ yoluyla kaldığını düşündürtmektedir. Beşiri, Sumaki Höyük’teki tek bakır boncuk da Çayönü’ndekilerden farksızdır ve buraya emsal formda ulaşmış olmalıdır. Dicle Havzası’ndaki Tell es Sawwan (Irak) yerleşmesinin Hassuna devrine ilişkin bir yapının altındaki mezar odasının içindeki alabaster heykelciklerin takılarındaki değişik taş boncukların yanı sıra çok sayıda bakır boncuğun varlığı onları “ayrıcalıklı” kılmaktadır.
Bakır, Çayönü’yle ilgisi olan öbür Neolitik toplulukların ya da burayı ziyarete gelenlerin de ilgisini çekmiş olmalıdır. Lakin bakır takı ile öteki küçük aletlerin ne kadarının Çayönü’nde iç tüketime yönelik üretildiği, ne kadarının değiş-tokuşta kullanıldığı; armağan olarak mı gönderildiği yahut ısmarlama mı yapıldığıyla ilgili çıkarım yapabileceğimiz hiçbir data yok. Çayönü ile eş vakitli Fırat havzası yerleşmelerinden Cafer Höyük (Malatya), Akarçay ve Mezraa Teleilat (Birecik) hiç bulunmamasına rağmen Nevali Çori’de (Bozova/ Urfa) tek bir boncuk bulunmuştur. Cafer Höyük obsidiyen aletler, mimari yapı planları üzere özellikler açısından Çayönü ile yakın benzerlik sergilese de bakır bulguya rastlanmamıştır. Bunu da açılan alanın darlığıyla açıklayabiliriz. Nevali Çori boncuğunun da armağan olarak gönderildiğini düşünebiliriz. Buna rağmen daha güneyde Suriye’de günümüzden evvel takriben 8700 yıllarına tarihlenen Fırat ırmağı kıyısındaki Tell Halula’nın taban altı mezarlarında bulunan bakır takıların tahlili Ergani Maden etrafını işaret etmektedir ve boncuklar da Çayönü’ndekilerden farksızdır. Şengal ovasındaki Çayönü ile eş vakitli Tell Magzalia’daki bakır biz ile malahit boncuklar da Ergani kökenli olabilir. İran Deh Luran vadisindeki Ali Koş yerleşiminde bulunan tek bakır boncuğun tahlili de Çayönü boncuklarının üretim süreci ile birebir benzerliğine işaret eder. Genel çerçeveden baktığımızda Çayönü’nde imal edilen bakır takıların periyodunda geniş bir coğrafyada bilindiğini ya da duyulduğunu, elimizdeki münferit buluntulara dayanarak öngörebiliriz. Bununla birlikte direkt bir münasebet metası olarak kullanıldığını yalnızca Tell Halula buluntularına dayandırarak söyleyebiliriz. Üstte vurguladığımız üzere, vaktinde ‘bir yerde bırakılamayacak kadar değerli olmaları’ nedeniyle büyük olasılıkla elden ele geçerek geniş Orta Doğu coğrafyasının bir yerlerinde yitip gitmiştir.
Neolitik Dönem’in bu ‘naif’ hammaddesinin bir öldürme aracı üretiminde kullanılması fikrinin hangi topluluktan çıktığını maalesef şimdilik bilmiyoruz. Lakin MÖ 5. binlerde bakırın artık ergitilerek kalıplanıp farklı biçimler verildiği ve insanların bu hammadde için kıyasıya rekabete tutuştuğu gerçeğinden hareketle bunun ‘küresel kapitalizmin birinci adımları’ olduğunu ileri sürmek çok yanlış olmasa gerek. Güney Mezopotamya’nın kuvvetli şartlarında gelişen Ubeid ile devamı niteliğindeki Uruk kültürlerinin rekabetçi yapısı tıpkı vakitte hükmetme kültürünün de kök salmaya başladığı, münasebetiyle savaş tamtamlarının yavaş yavaş çalmaya başladığı bir sürecin birinci evreleridir. Bakırın silah üretiminin hammaddesine dönüşmesinde bu kültürlerin katkıları olduğunu ileri sürmek çok da yanlış olmasa gerek.
Çayönü topluluğu bakırı keşfettiklerinde bu keşiflerinin ileride silaha dönüşeceğini hayal bile edemezlerdi, onlar için -dönemin ruhuna uygun bir şekilde- silah lakin karın doyurmak için avda kullanılan bir aletti. Hele bakır üzere yumuşak naif bir objenin vakitle silah sanayisinin birinci hammaddesine dönüşeceğini hayal etmek “post-truth” üzere bir şey.
*Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü