Gelişmiş kapitalist ekonomilerdeki iki ana merkez bankası, ABD Merkez Bankası (FED) ve Avrupa Merkez Bankası (ECB), bu hafta ‘politika’ faiz oranlarını yine yükseltti. Siyaset faiz oranı, bu ekonomilerdeki tüm borçlanma oranlarının tabanını belirlemektedir. Michael Roberts’ın Aydınlık’ta yer alan yazısına nazaran, her iki merkez bankası da faiz oranlarını yüzde 0,25 daha arttırdı. Böylelikle FED’in faiz oranı yüzde 5,25’e, ECB’ninki ise yüzde 3,7’ye yükseldi. ABD ve Avrupa Birliği’nin faizi iki yıl evvel sırasıyla yalnızca yüzde 0,25 ve yüzde 0’da seyrediyordu.
PARASAL SIKILAŞTIRMA ETKİSİZ
Bu artışların sav edilen emeli enflasyonu ‘kontrol etmek’ ve şu anda yüksek olan oranları her iki merkez bankasının da yüzde 2 olan kelamda amaç oranına geri çekmektir. Benim de dahil olduğum bir kesim iktisatçı, bu nakdî sıkılaştırma siyasetinin enflasyonu düşürmede çok az tesiri olacağını, zira enflasyonun nedeninin çok para arzı (monetarist teori) ya da çok fiyatların fiyatları artırması (Keynesyen teori) olmadığını ispatlarıyla ortaya koymayı sürdürüyoruz. Bu teorilerin hiçbirinin ampirik olarak desteklenmediğini vurguluyoruz.
Son iki yılda hızlanan enflasyonun nedeni, kısmen COVID çöküşünden sonra tedarik zinciri tıkanıklıklarından, kısmen Rusya-Ukrayna savaşından ve kısmen de dünya iktisadının esas mal dallarındaki çok düşük verimlilik artışından kaynaklanan, hem üretimde hem de ulaşımda arz kısıtlamasında bulunabilir.
REEL FİYAT DÜŞTÜ KÂRLAR YÜKSELDİ
Arz badiresi, çok uluslu güç ve besin üreticilerinin fiyatları çok derecede yükseltmesini sağladı. Petrol devlerinin fevkalâde karlarına bakın. Bu hammadde maliyetleri daha sonra şirketler tarafından ‘son tüketiciye’ (çoğunlukla hane halkına) fiyat artışları olarak yansıtıldı. Enflasyonist sarmaldan en çok çıkarlı çıkan fiyatlar değil, kârlar olmuştur. Çabucak çabucak her iktisatta gerçek fiyatlar (yani enflasyon düşüldükten sonra) son iki yılda düşmüştür.
Son iki yılda fiyatlarda ortalama yüzde 15 civarında (enerji ve besinde çok daha yüksek) bir artış olmuştur. Büyük ekonomilerdeki manşet enflasyon oranı, arz taraflı tıkanıklıkların sona ermesi ve büyük iktisatların sakinliğe yanlışsız süratle ilerlemesi ve gerçek gelirlerin düşmesi nedeniyle daha yeni düşmeye başlamıştır. FED ve ECB’nin para siyasetleri enflasyonu düşüren etkenler olmamıştır.
ÇEKİRDEK ENFLASYON HEDEFLENENİN ÜÇ KATI
Yine de merkez bankası başkanları, bu sancılı faiz artırımı sürecinden kaçınılamayacağı ve enflasyonu düşürmenin tek yolu olduğu öyküsünü papağan üzere tekrarlamaya devam ediyor. İngiltere Merkez Bankası baş ekonomisti Huw Pill’in yorumlarını hatırlayın: “Birleşik Krallık’ta bir halde birilerinin daha makûs durumda olduklarını kabul etmeleri ve ister daha yüksek fiyatlarla ister güç maliyetlerini müşterilere yansıtarak olsun, fiyatları artırarak gerçek harcama güçlerini muhafazaya çalışmaktan vazgeçmeleri gerekiyor.”
Düşen güç ve besin fiyatlarını çıkarırsanız, ABD ve Avrupa’daki temel enflasyon oranları ‘yapışkan’ olmaya devam etmektedir. Gerçekten ‘çekirdek’ enflasyon her iki bölgede de yıllık yüzde 6’ya yakın seyrediyor ki bu da merkez bankalarının yüzde 2’lik enflasyon amacının üç katından fazla.
BANKACILIK KRİZİNİ TETİKLEDİ
Merkez bankalarının faiz artırımlarının tesiri, enflasyonu düşürmekten fazla ekonomileri çöküşe sürüklemek ve zayıf bankaların artan borçlanma maliyetleri ve ellerindeki tahvil varlıklarının düşen fiyatları karşısında çökmesiyle bir bankacılık krizi yaratmak olmuştur. Avrupa’da hem hane halkının hem de şirketlerin kredi talebindeki büyük düşüş, mali sıkılaştırmanın tesirine dair değerli bir işaretken, tarihi İsviçre bankası Credit Suisse’in tasfiyesi bankacılık krizinin ABD ile hudutlu olmadığının bir göstergesidir.
ABD’de de benzeri bir durum kelam konusu. Evvel geçen hafta First Republic Bank’ın çöküşü ve JP Morgan tarafından hükümetten gelen tatlandırıcılarla yutulması; akabinde FED’in son artırımının çabucak akabinde bir diğer Kaliforniyalı banka PacWest’in ayakta kalabilmek için ekstra finansman talep ettiği haberi ile bankacılık krizi devam ediyor. Küçük bankaların pay senedi endeksi, yatırımcıların ileride daha fazla iflas yaşanacağı endişesiyle düşüşe geçti.
FED’DEN KREDİ SIKILAŞTIRMA
Buna karşın FED Lideri Jay Powell, bankacılık krizinin (enflasyon gibi) denetim altında olduğunu ve ABD iktisadında resesyonun da önleneceğini savunuyor. Her ne kadar FED’in kendi ekonomistleri rastgele bir toparlanmadan evvel bu yılın önümüzdeki iki çeyreğinde “hafif bir resesyon” öngörüyor olsa da. Hakikaten de, bankacılık alanındaki fiyaskoya karşın, FED tahvil varlıklarını azaltmaya (yani kredileri sıkılaştırmaya) geri döndü.
Ancak Powell’ın kendinden emin tonunun arkasında belirsizlik yatıyor. FED’in daha fazla artırım yapmayacağı ve enflasyonun daha fazla tedbir alınmadan düşeceğini umduğu görülüyor. FED’in basın toplantısında Powell şu yorumu yaptı: “Demek istediğim, bunun sonuna başlangıcından çok daha yakın olduğumuza dair bir his var. Bahsettiğim üzere, çeşitli kanallar aracılığıyla devam eden tüm sıkılaştırmaları toplarsanız, yaklaştığımızı ve hatta tahminen de oraya ulaştığımızı hissediyoruz.” Lakin siyaset faizinde rastgele bir indirim beklentisi olmadığını da açıkça belirtti. Yani acı devam edecek.
ENFLASYONUN DÜŞÜŞÜ ARTAN İŞSİZLİKLE GELECEK
Avrupa Merkez Bankası daha da şahindi. ECB Lideri Lagarde, basın toplantısında şunları söyledi: “Duraklamıyoruz ve daha gidecek yolumuz var. Faiz artırım sürecine devam ediyoruz. Bir seyahatteyiz ve şimdi oraya varmadık.” Lagarde, ECB’nin gayesinin ekonomiyi aşağı çekmek olduğunu da açıkça tabir etti. “Manşet enflasyon düşüyor ve kredi verme yavaşlıyor. Fakat bu sıkı para siyaseti şimdi ‘reel ekonomiyi’ etkilemedi. Sürecin bu ayağının gerçekleştiğini görmemiz gerekiyor.”
Özellikle Avrupa’da personeller, gerçek gelirlerindeki kayıplarını daha yüksek fiyatlar elde ederek telafi etmek için büyük uğraş veriyor. Lakin bu, işgücünün verimliliği artmadığı takdirde daha düşük kar manasına gelebilir. Verimlilik artışı ABD’de düşüyor, bu yılın birinci çeyreğinde yüzde 2,7’ye geriledi ve Avro Bölgesi’nde de aşağı üst yatay seyrediyor.
Geçen yıl tarihi tepelere ulaşan kar marjları (üretim ünitesi başına kar) geriliyor ve toplam şirket kar büyümesi süratle yavaşlıyor.
Bu durum eninde sonunda üretken yatırımlarda düşüşe ve daha küçük ve zayıf şirketler ortasında iflaslara yol açacaktır. Bu durumda enflasyon oranları düşecek (COVID öncesine kıyasla hala yüksek olsa da), lakin bu yalnızca artan işsizlik ve sakinlik kıymetine olacaktır.