Jorge Luis Borges’in yedi konferansının bir ortaya geldiği ‘Yedi Gece’ isimli kitabı, Süleyman Hakikat çevirisiyle Can Yayınları tarafından yayımlandı. Muharririn yüklü olarak Doğu kültürünü ele aldığı metinler okura farklı izlekler sunmakta.
Borges’in ‘İlahi Komedya’, ‘Kâbus’, ‘Binbir Gece Masalları’, ‘Budizm’, ‘Şiir’, ‘Kabala’ ve ‘Körlük’ başlıklarını taşıyan yedi konferansının derlendiği kitap, başlığından itibaren okuru büyülü bir izleğe davet etmekte. Çünkü, yedi sayısı bilindiği üzere mistik bir mana taşımakta, tıpkı ‘gece’ sözcüğü üzere. Bu bağlamda, her ne kadar onda ‘böylesine ağır estetik heyecanlar uyandıran öbür bir kitap’ olmadığını söylese de muharririn birinci konferans metni olarak İlahi Komedya’yı tercih etmesi tesadüf olmasa gerek zira bu metnin temel iki ayağı var: Birincisi Dante’nin şefkat ve acımasızlık hislerine bir ortada yer veren usulü. İkincisi ise onun beşere duyduğu şefkatin yanında acımasız bir dünyada yaşıyor oluşumuzu hatırlatmasıyla birlikte üçüncü bir konuşmacının varlığına işaret etmesi ki bu ‘öteki’ de İlah olarak karşımıza çıkmakta. Kitabın konusu ve üçüncü konuşmacıya işaret etmesinin yanında Antik figürlere yer vermesi ve şiirsel üslubu da bu büyülü çerçeveyi tamamlamakta. Lakin Borges’in belirttiği üzere Dante de tıpkı okur üzere İlahi Komedya tarafından oyuna getiriliyor ve ilahi maddelere karşı geliyor zira metinde görüldüğü üzere sonuncu kararların ona ilişkin olmadığını belirtmesine karşın Tanrı’yı deşifre ediyor. Tıpkı Odysseus üzere ‘saklı olanı, imkânsız olanı tanıma dileğiyle atıldığı o asil ve cüretkâr girişim’ içerisinde buluyor kendini:
“İşte bu yüzden Odysseus karakteri çok güçlü, zira Odysseus Dante’nin bir aynası, zira Dante tahminen de o cezayı hak edeceğini hissetti. Şu bir gerçek ki şiiri o yazmıştı, lakin o denli ya da bu türlü gecenin, Tanrı’nın, Takdir-i İlahi’nin gizemli maddelerini ihlal etmekteydi.” (s.33)
‘Kâbus’ başlıklı ikinci metin ise ‘Rüyalar cinstir, kâbus ise çeşit.’ diye argümanlı bir cümleyle başlamakta. Burada hayallerin bir kurgu olduğundan hareket eden muharrir, insanın düş sayesinde yakın geçmişini ve yakın geleceğini gördüğünü belirterek onun sunduğu ‘küçük çaplı şahsî sonsuzluk’ fikrini irdeliyor. Hakikaten, bu sonsuzluğun makro ölçeği de tekrar İlah olarak karşımıza çıkmakta. Bu güce sahip olmayan insan ise ‘sönük hatırasını’ inceleyebildiği rüyayı eşzamanlı olarak uydurmakta becerikli. Çeşit olan kâbus ise öncelikle etimolojik olarak incelenmiş: Özetle bu sözcüğün ‘gece’ ve ‘şeytan’ sözcükleriyle ilgisini gözler önüne seriyor Borges. Ve cinsin iki temel ögesini irdeliyor: fizikî acılar ve dehşet duygusu. Bunlara bir parantez açarak kâbusun tadını da ekliyor. Böylece, art planda hayalin en eski estetik faaliyet olup olmadığı sorusunu da sormakta.
Yedi Gece, Jorge Luis Borges, Mütercim: Süleyman Gerçek, 152 syf., Can Yayınları, 2022. ‘Binbir Gece Masalları’ konferansında ise sonsuzluk fikri ve Doğu imajı üstüne dikkatlerini sunmuş Borges. Bu kadim metinden hareketle ‘her şeyden evvel insanların ya çok memnun ya da çok mutsuz, ya çok varlıklı ya da çok fakir oldukları bir aşırılıklar dünyasına, yaptıklarının hesabını kimseye vermek zorunda olmayan, bir manada ilahlar kadar sorumsuz hükümdarlar dünyasına’ tekabül eden Doğu imajı içerisinde ‘farklı bir nedensellik’ olarak tanımladığı ‘sihir meselesi’ne değinmekte.
Sonraki metin ise Budizm hakkında. Vücudun ve ruhun gerçekliğini reddeden bu dinin uzun ömrünü her vakit hoşgörülü olmasına ve derin bir inanç talep etmesine bağlıyor. Öte yandan Budizm’in tarihselliği reddeden yapısı onun edebiyata bakışıyla örtüşmekte zira Borges, edebi yapıtları tarihi bağlamda ele almaya karşı olduğunu her fırsatta belirten bir yazın insanı. Bir Budist için temel olanın Buda’nın hayatından fazla Öğreti olduğunu belirttikten sonra ‘Şiir’ başlıklı müteakip kısımda üniversitede İngiliz edebiyatı hocalığı yaparken edebiyat tarihinden mümkün mertebe kaçtığını belirterek şöyle yazmakta:
“Öğrencilerimden benden kaynakça istediklerinde onlara şöyle diyordum: ‘Kaynakçanın hiçbir değeri yoktur; sonuç prestijiyle, Shakespeare’in Shakespeare kaynakçasından hiçbir vakit haberi olmadı.’ Johnson kendisi hakkında yazılacak kitapları öngöremedi. ‘Neden direkt metinleri incelemiyorsunuz? Şayet metinler hoşunuza giderlerse ne âlâ; şayet hoşunuza gitmezlerse onları çabucak bırakın, çünkü zoraki okuma kadar saçma bir aksiyon olamaz, onun yerine zoraki memnunluktan bahsetmeyi yeğlerim. (…)” (s.98-99)
Böylelikle şiiri, onun okurla buluşması veya kitabın keşfi olarak niteleyen Borges, metinlerin çok anlamlılığının altını çizmekte. Gerçekten, bu nazardan bakınca her metnin onu farklı vakitlerde okuyan bir okura dahi farklı manalar sunacağını Herakleitos’un meşhur ırmak metaforuyla belirtmekte. Zati, ‘Kabala’ başlıklı sonraki metin de bu mevzuyu odağa alıyor. Klasik kitap/kutsal kitap ayrımından yola çıkan müellif, Kutsal Kitap’ın ‘sanki şifreli, kriptografik bir metinmiş gibi’ okunmasından hareket ederek Kabalacılar’ın tesadüfü reddeden ‘mutlak metin’ anlayışını irdeliyor. Lakin, İlah tahayyülü konusunda gerek gnostiklerin gerek kabalacıların ‘aynı formda çözdükleri temel bir sorun’ kelam konusu: Berbatlığın varlığı.
‘Gnostikler ve kabalacılar bu sorunu cihanın, tanrısallık seviyesi neredeyse sıfır olan kifayetsiz bir ilahın yapıtı olduğunu söyleyerek çözüyorlar. Yani demek istiyorlar ki cihan İlah olmayan bir Tanrı’nın yapıtıdır. Tanrı’nın çok uzaktan akrabası olan bir Tanrı’nın.” (s.126)
Başka bir tabirle Kabala inancında Tanrı’nın türümleri olduğundan yani ilahların birbirinden türediğinden hareketle ‘Tanrı üretim basamağında,’ diyen Bernard Shaw’ın fikrine katılarak insanın aziz istekli, akıllı ve açık zihinli olduğu takdirde Tanrı’nın oluşumuna katkı sağlayacağını belirtmekte.
Yedinci ve son kısım ise ‘Körlük’ başlığını taşımakta. Bilindiği üzere Borges, görme yetisini neredeyse büsbütün yitirmiş bir müellif. Öte yandan kendi tabiriyle ‘körlüğün nimetlerini’ mevzu edinen ‘Gölgeye Övgü’ kitabının da müellifi. Bu bağlamda kendi ‘mütevazı körlüğünden’ hareketle Homeros, Milton, Poe, Groussac, Joyce üzere yazın insanlarından bahsettikten sonra kelamını Goethe’nin ‘Yakındaki her şey uzaklaşıyor’ cümlesiyle bitiriyor. Ölüm-yaşlılık-körlük prizmasından geçirdiği bu cümleden hareketle söyledikleriyle de konferansını noktalamakta:
“O yazgının ya da tesadüfün karşımıza çıkardığı hepsi birbirinden tuhaf araçlardan yalnızca biri olarak görülmeli.” (s.148)