Borç krizi neden ortaya çıktı, bu sefer yönetmesi neden zor?

Ergin Yıldızoğlu, İktisatçı

Getty Images

Dünya iktisadının gündeminde bir borç krizi riski var. Fakat bu defa ne dünya iktisadı buna hazır ne de bu krizi yönetmek kolay olacak.

Almanya’da yayımlanan “Global Debt Monitor 2022” Asya, Afrika, Latin Amerika ve Doğu Avrupa’da 135 ülkenin borçlarının kritik (kriz sonuna çok yakın) bir seviyede olduğuna dikkat çekiyor.

Mart ayında Dünya Bankası web sayfasında bir tahlil “gelmekte olan bir borç krizleri dalgasına” karşı uyarıyordu.

IMF Lideri Kristalina Georgieva, G20 ülkeleri maliye bakanları ve merkez bankası müdürlerinin Temmuz toplantısında yaptığı konuşmada “küresel durumun olağan üstü belgisiz olduğuna” işaret ederek, “Dünya İktisadına Bakış” (World Economic Outlook) raporu ay sonunda güncellendiğinde 2022 ve 2023 beklentilerinin daha da düşürüleceğini söylüyordu.

Gerçekten de pandeminin dünya iktisadına ve tedarik zincirleri, güç, besin, hammadde fiyatları üzerine getirdiği istikrar bozucu baskılar, akabinde da Ukrayna savaşının fiyat artışlarını ve tedarik zahmetlerini genelleştiren, daha da ağırlaştıran tesirleri, gelişmekte olan piyasalarda, bilhassa de en fakir ülkelerde ekonomik meseleleri derinleştirmiş, açlık krizleriyle çakışmaya başlayan bir döviz, ödemeler istikrarı ve borç krizi ortamı yaratmıştı. 

Bu madalyonun öbür yüzünde de ABD ve Avrupa’da pandemi devrinde daha da ilerleyen nakdî genişleme, arz derdi, pandemi geri çekilirken, “kapanma” periyodunda bastırılmış talebin tekrar canlanması, güç ve besin fiyatlarındaki artışların, ekonomik sakinlik ile birleştirmesiyle şekillenen bir stagflasyon ortamı var.

Merkez bankaları da önceliği enflasyona verince bir nakdî daralma ve 1980’lerden bu yana görülmemiş süratte bir faiz artışı süreci başladı.

Faizler artmaya başlayınca üç gelişme bilhassa çok borçlanmış ülkelerin mali istikrarlarını süratle bozmaya başladı. Birincisi, milletlerarası sermayenin bu ülkelerden çıkarak merkez ülkelere dönme eğilimi ivme kazandı.

Dünya Bankası’na nazaran, son dört ayda en kritik durumdaki ülkelerden 20.7 milyar dolar net sermaye çıkışı gerçekleşmiş.

İkincisi, faizlerin yükselmesine bağlı olarak borçlanma maliyetleri artıyor. Üçüncüsü, faiz artışları ve sermaye hareketleri dolar ve euronun pahasını gelişmekte olan ülkelerin paraları karşısında yükseltiyor, defakto devalüasyona yol açıyor. Böylelikle bu ülkelerde ithalat maliyetleri artıyor, dolar ve euro cinsinden borçları servis etmek giderek zorlaşıyor.

Şimdi, bir taraftan borç krizi mümkünlüğü, öbür taraftan, yoksulluk ve besin krizi toplumsal istikrarsızlıkları körüklüyor.  Bu dinamiğin çabuklaştırdığı bir borç krizi tesiriyle Sri Lanka evvel temerrüde düştü akabinde iktisadı sonra, yaygın protesto şovları altında siyasi yapısı çöktü.

Birçok gözlemci Pakistan’da da gelişmelerin emsal bir tarafta ilerlediğini düşünüyor.

Borç veren ülkeler ve mali kuruluşların ortasında gerçekleşecek bir milletlerarası iş birliği ile gelişmekte olan krize karşı tedbir alınamazsa Sri Lanka gibisi örneklerin çoğalması kaçınılmaz görünüyor. Fakat bir Financial Times yorumunda vurgulandığı üzere bu sefer borç krizi patlak verdiğinde aşılması, 1980’lerdeki ve 1990’lardaki örneklerinden çok daha sıkıntı olacak.  

ABD ve Avrupa’da kimi analistler bu “zorluğun”, artık “vazgeçilmez ülke” pozisyonundaki Çin’in, en çok borç vermiş ülke olarak tercihlerinden ve siyasetlerinden kaynaklandığını argüman ediyorlar.

Getty Images

TÜRKİYE DE KRİTİK EŞİKTE

Bir ülke borç krizine girmeye başladığında parasının süratle paha kaybetmekte, MB rezervlerinin süratle erimekte olduğunu görüyoruz. Bu kademede, kelam konusu ülkenin borçlanma faizi ile ABD, Almanya üzere ülkelerin borçlanma faizleri ortasındaki fark (spread) da ekseriyetle 1000 baz puanın üzerine, 5 yıllık CDS primi ise 900 baz puana ulaşmıştır.

Bu noktada ülke IMF yahut Paris Club üzere milletlerarası kuruluşların finansal takviyesini alarak belirli şartlarda yeni kaynak bulamaz ya da borçları tekrar yapılandıramazsa dış borçlarında temerrüde düşecek, Sri Lanka örneğinde olduğu üzere iktisadı tahminen de siyasi yapısı çökmeye başlayacaktır.

Global Debt Monitor 2022 araştırmasına nazaran bugün, global güney olarak tanımlanan ülkelerden 135 tanesi bu kritik eşiğe ya çok yakındır ya da geçmek üzeredir; 39 ülkede durum çok kritiktir. Türkiye de yukardaki ölçütlerle kritik ülkeler ortasındadır: Süratli devalüasyona, rezerve erimesine ek, 10 yıllık bonolarda Almanya ve ABD ile spread 1390+bp ve 1560+bp seviyesine gelmiştir, 5 yıllık CDS pirimi 800-900 bp ortasında dalgalanmaktadır.

The Economist’in bir araştırmasına nazaran, Arjantin, Ukrayna, Tunus, Ghana, Mısır, Kenya, Etyopya, El Salvador, Pakistan, Belarus, Ekvador, Nijerya finansal takviye alamazlarsa, alacaklılarla anlaşarak borçlarını tekrar yapılandıramazlarsa temerrüde düşmekten kaçınamayacaklar.

Getty Images

KRİZİ YÖNETMEK BU KERE DAHA ZOR

Bu defa borç krizinin yönetmek 1980’lere ve 1990’lara, 2008-2010 Avrupa Birliği krizlerine kıyasla çok daha sıkıntı olacağa benziyor.

Birincisi, bu borç yükünün oluşmasına ve taşınmasına imkan veren ekonomik şartlar, örneğin düşük faizler, kredi bulmayı kolaylaştıran mali genişleme siyasetleri artık bilakis döndü, faizler daha bir mühlet artmaya, dolar değerlenmeye, eski borçları çevirmeyi, ya da yenileriyle finanse etmeyi zorlaştırmaya devam edecek.

İkincisi, Ukrayna savaşı şimdi bitecek üzere değil. Bu yüzden birçok ülkenin borç yükü, besin, güç ve hammadde ithalat fiyatlarındaki artışlara bağlı olarak daha da ağırlaşacak.

Gıda güç ve borç krizi kesişirken bozulmaya başlayan siyasi istikrar, risk primleri üzerinde olumsuz tesir yaparak borçlanma maliyetlerini daha da arttıracak.

Üçüncüsü, her ne kadar en riskli ülkelerin global hasıla ve toplam kamu borcu içindeki hissesi sırasıyla yüzde 5 ve yüzde 3 üzere olsa da, bu ülkeler de 1.4 milyar şahısla dünya nüfusunun %18’inin yaşıyor olması bu borç krizi sıkıntısını, bilhassa global finansal sistemde karların düştüğü, kırılganlığın arttığı bir periyotta küreselleştiriyor.

Kısacası bir “domino etkisinin” tümden yok saymak olanaksız.

Dördüncüsü, bu şartlarda IMF, “Paris Club”, G20 kümesinin “Common Framework for Debt Treatment” (Borç idaresi için ortak çerçeve) üzere uluslararası  kuruluşların devreye girerek, borç krizindeki ülkelere finansal takviye sağlamaları, borçlarını yine yapılandırmalarına yardım etmeleri ve ülkelerin tekrar bir ekonomik toparlanma sürecine girmeleri için  en azından bir yol haritası sunmaları, büyük kreditörlerin (özel kesim ya da devlet) de zararın bir kısmını üstlenmeyi kabul etmeleri gerekiyor.

Getty Images

Dahası, 2008 finansal krizi sonrası devrin “yeni vaz geçilmez ülkesi Çin’in, gelişmekte olan ülkelerde en büyük kreditör olarak, bu süreçlere katılması hatta tesirli olmayı kabullenmesi gerekiyor.

Ne yazık milletlerarası kuruluşların üye ülkeleri ortasında ortak bir tavır alma ve alınan kararları hayata geçirme kapasitesi ve isteği günümüzdeki enflasyon, sakinlik ve geçim problemi krizleri ortamında çok düşük. Özel dal kreditörlerinin de yükün bir kısmını üstlenmeyi kabul etmeleri şimdilik beklenmiyor.

Ek olarak, borç krizi içindeki ülkelere finansal yardım sağlansa bile, bu kere siyasi toplumsal bir kriz riskine yol açmadan, ekonomik toparlanma sürecine girmelerine yardımcı olacak bir “yol haritası” kabul edilebilir bir “reformlar” paketi önerisi de ortada yok.

Çin’e gelince, o kendi stratejik vizyonu yeterince Batı’da hazırlanan milletlerarası kurtarma paketlerine katılmakta çok isteksiz davranıyor. Çin, müdahalesini, borç verdiği ülkelerle ikili ilgiler içinde yapmayı, yardım şartlarını kendi ekonomik ve jeopolitik ihtiyaçlarına öncelik verecek biçimde şekillendirmeyi, bu yardımların şartlarını milletlerarası mali kuruluşlara açıklamaktan ısrarla kaçınmayı tercih ediyor.

Kısacası, bu kere borç krizini yönetmek, çözmek ve mahallî seviyede siyasi-toplumsal krizlere yol açmasını önlemek çok sıkıntı görünüyor; Milletlerarası girift finansal devreler, karmaşık türev piyasaları, bir “domino etkisi” mümkünlüğünün yadsınamayacağını düşündürüyor.