Yahya Kemal, “Büyü Şiir”de de söylediği üzere, Paris yıllarında tam bir Baudelaire-perest’tir! Arkadaşlarını bile buna nazaran seçen üstad, Paris anılarında Philippe isminde bir arkadaşından bahseder. Romatizmadan, frengiden ve daha birçok hastalıklardan muzdarip, sürekli öfkeli ve bedbin bir adam olan Philippe’in “dünyada gönül aydınlığıyla bahsettiği yegâne şey” Baudelaire’in şiirleriymiş ve şairimiz sadece Baudelaire’ci olduğu için onunla görüşüyormuş. Baudelaire’in için “Hayatının okumadığım ve bilmediğim bir köşesi yoktu” diyen Yahya Kemal Les Fleurs du Mal’deki birçok şiiri ezbere bildiğini de söylüyor.
Türk edebiyatında Baudelaire’in ihtilal yaratan şiirlerinden etkilenen bir tek Yahya Kemal değil elbette. Tevfik Fikret’ten Ahmet Haşim’e, Tanpınar’dan Necip Fazıl’a, Cahit Sıtkı Tarancı’dan Ahmet Muhip Dıranas’a kadar pek çok ismi sayabiliriz. Mesela Dıranas bir konuşmasında, “Ben Fransızca’yı Baudelaire’i okuyup anlayabilmek için öğrendim” diyecektir.
ŞANSLI BİR KİTAP
Charles Baudelaire’in 1857’de yayınladığı Les Fleurs du Mal çeviri açısından da epey şanslı kitaplardan biri. Lisanımızda daha çok Kötülük Çiçekleri ismiyle bilinse de Şer Çiçekleri, Izdırap Çiçekleri, Kötülük Çiçekleri, Seyyiat Çiçekleri üzere türlü hallerde Türkçeye aktarılmış. Kısmen ya da büsbütün Vasfi Yetenekli Kocatürk, Cahit Sıtkı Tarancı, Sabri Esat Siyavuşgil, Sabahattin Eyuboğlu, Orhan Veli Kanık, Can Yücel, Ahmet Necdet, Erdoğan Alkan, Sait Maden üzere lisan zevkine sahip ustalar tarafından çeviri edilmiş.
Les Fleurs du Mal’den birinci kısmi çeviriler 19. yüzyılın sonuna yanlışsız yapılsa da bütünüyle Türkçeye birinci defa 1927 yılında çevrilir. İşte Alişanzade İsmail Hakkı Bey’in Elem Çiçekleri ismiyle yaptığı bu çeviriyi usta şair Hilmi Yavuz Arap harflerinden Latin harflerine aktararak bir sunuşla yine yayınladı (İlk baskının 2012’de Kadim Yayınları’ndan çıktığını hatırlatayım).
Yavuz, bu transferi kitabın Fransızca aslını da göz önünde bulundurarak yapmış. Ayrıyeten çevirinin sonundaki geniş kelamlık okurlara büyük kolaylık sağlıyor. Bu ortada Everest’in Çağdaş Klasikler dizisinin 100. kitabının Elem Çiçekleri olması da beğenilen bir tesadüf.
ÇEVİRMENİN SOYAĞACI
Yavuz’un “‘Elem Çiçekleri’ ve Alişanzade Üzerine” başlıklı bedelli sunuşu Yahya Kemal’in yazımın başında atıf yaptığım şiirinin birinci beytiyle açılıyor:
“Paris’te genç iken koyu bir Baudelaire-perest idim.
Balkon’la, Yolculuk’la, Güzellik’le mest idim.”
Sunuşun başında çevirinin değerini ve hususiyetini belirttikten sonra kelamı Alişanzade’ye getiren Yavuz, onun yalnızca Elem Çiçekleri mütercimi olarak değil, bağlı bulunduğu soyağacı bakımından da üzerinde durulmaya paha olduğunu belirtir ve Alişanzade’nin mimar Sedad Hakkı Eldem’in babası olduğunu söyleyip Sedad Hakkı Eldem, 50 Yıllık Meslek Jübilesi (1983) isimli kitaptan şu bilgileri nakleder:
“Prof. Sedad Hakkı Eldem’in babası, Alişanzade İsmail Hakkı Bey’dir. Alişanzade İsmail Hakkı Beyefendi, Fındıklı’da Sümbül Sinan tarikatına ilişkin son pirin halazadesi olarak yetişmiş, oradan sonra Mülkiye’den mezun olarak hariciye mesleğine intisap etmiştir. Hayatı boyunca diplomat olarak çeşitli yerlerde hizmette bulunmuştur. Ortanca oğlu Sedad [Hakkı] Eldem’in tahsil hayatının en büyük kısmı, babasının Zürih ve Münih başkonsolosluğu sırasında geçmiştir.”
Alişanzade İsmail Hakkı Bey’in evvel Fındıklı’da bir tekkede Doğu kültürüyle yetişip sonrasında Mülkiye’de Batılı bir eğitimden geçmiş olmasının kendisine çok değişik geldiğini söyleyen Yavuz bir orta Alişanzade İsmail Hakkı Bey’in yanında yetiştiği akraba piri ve Fındıklı’daki tekkeyi merak ettiğini lakin her iki konuda da net bir bilgi edinemediğini yazıyor.
16. YÜZYILDAN 20. YÜZYILA
Elem Çiçekleri’ndeki şiirleri okumaya başlamadan, aklıma takılan bu iki mevzuyu araştırmaya koyuldum. Evvel Fındıklı’daki tekke:
Alişanzade’nin yetiştiği Fındıklı’daki Sünbülî tekkesi, Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi’nin yanındaydı. Fındıklı, Hatuniye, Keşfî Cafer Efendi, Seyyid Nebi Efendi üzere çeşitli isimlerle anılan tekke yanındaki iki türbe, hazire, kütüphane ve iki çeşme ile küçük bir külliyeydi. Yasal Sultan Süleyman evresi saraylılarından ve Kaptanıderya Arap Ahmed Paşa’nın eşi Perizad Hatun’un 1599’da kurduğu tekke, Halvetîliğin Sünbüliyye koluna bağlı olarak Cumhuriyet devrine kadar varlığını sürdürdü. 1925’te tekkelerin seddedilmesiyle bütünüyle işlevini yitirdi. Kütüphanesi Akademi’nin Seramik Bölümü’nün ocağı, Mimar Sinan’ın tasarımı türbe de Akademi’de çalışan hademelerin lojmanı olarak kullanıldı. Tekkeyi oluşturan yapılar Karaköy-Dolmabahçe yolunun genişletilmesi sırasında, Sinan’ın yapıtı dahil, 1956 yılında büsbütün yıkıldı. Tekkenin Osmanlı’dan Cumhuriyete öyküsüne dair detaylı bilgiler için Hocam Prof. Dr. Baha Tanman’ın şu yazısına bakılabilir: “İstanbul’un Ortadan Kalkan Tarihi Yapıtlarından Fındıklı’da Hatuniye Külliyesi”, Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı, Konya, 1993, s. 139-161.
KİM BU PİR EFENDİ?
Gelelim Alişanzade İsmail Hakkı Bey’in tekkede yanında yetiştiği pir efendinin kimliğine. Oğul Sedad Hakkı Eldem, 1985 yılında kendisiyle yapılan bir söyleşide (Engin Yenal-Suha Özkan, Sedad Eldem ile Söyleşiler, İstanbul, 2014, s. 28) babasının devam ettiği tekkeye detaylı bilgiler vererek temas eder fakat pirin ismini vermez.
Alişanzade İsmail Hakkı Bey’in Fındıklı’daki Sünbülî tekkesinde yanında yetiştiği pirin kim olduğunu öğrenmek için bir jenerasyon daha bekleyip Osmanlı tarihçisi torunu Prof. Dr. Edhem Eldem’in yazdığı [“Sedad Hakkı Eldem Olunmaz, Doğulur (mu?)”, Sedad Hakkı Eldem I, Gençlik Yılları, Haz. Edhem Eldem, Bülent Tanju, Uğur Tanyeli, İstanbul, 2008, s. 10-40] şu satırları okumak gerekecek:
“İsmail Hakkı Bey’in ‘son pirin halazadesi’ olmasından ise, annesi Fatma Hanım’ın Mehmed Kudretullah Efendi’nin (öl. 1313/1895-1896) halası, münasebetiyle da onun babası ve tekkenin bir evvelki piri Hafız Seyyid Ahmed Şevkî Efendi’nin (öl. 1302/1884-1885) kız kardeşi yahut ablası olduğu anlaşılmaktadır.”
Yani Elem Çiçekleri tercümanı Alişanzade İsmail Hakkı Bey’in dayızadesi, Hariciye’ye girmesi için anlayış göstererek müsaade veren akraba pir, Fındıklı’daki Sünbülî tekkesinin meşihatini yüzyılı aşkın bir müddet üstlenen İstanbul’un güçlü bir pir ailesine mensup Mehmed Kudretullah Efendi’dir.
Aklıma takılan sorulara karşılık bulduğuma nazaran artık gönül rahatlığıyla Elem Çiçekleri’ni okumaya başlayabilirim.
“elem çiçekleri açıldılar
elif lâm mîm
hangi kokulardı, hangi anılar”