Selim Martin*
Bir sarsıntı çağının birdenbiresinde
Önce misyonlar silahlandı önümüzde
Sonra kurallar ve kapkara baskılar
Kesildi güya kelamların soluğu
Türküler yetişmez oldu ahlara
İşte içlenmenin o en içli anında…
Adnan Yücel
Bugün ismine medeniyet dediğimiz kavram, ne hoş ki Batı’nın yaratmak için yedi yüzyıl boyunca uğraştığı ve ne yazık ki en az iki yüzyıldır üzerinde yükselerek dünyaya istediği formu vermek için faydalandığı bir araçtır. ‘Nereden baksan tutarsızlık, nereden baksan ahmakça’ bir süreç anlayacağınız.
Orta Çağ garabetinin akabinde, Avrupa’da tüccarların öncülüğünde, ham hususa ulaşmak ve yeni pazarlar yaratmak ismine girişilen her ticari yaklaşım, buradan kazanılan paraların değerli bir kısmının sanata ve bilime ayrılmasıyla biçim değiştirdi. Kervana “Papalık” kuruluşunun inhisarını yıkıp pastadan hisse almaya çalışan “muhalif” din adamlarının da katılmasıyla istemeden de olsa büyük bir aydınlanma sürecinin yaratılmasına dönüştü. Süreci basitçe yine kurgulayalım: Osmanlı İmparatorluğu İstanbul’u almakla Asya-Avrupa irtibatını kesmiş; Doğu’nun değerli malları Batı’ya ulaşmayınca Batı yeni tahliller aramak zorunda kalmıştır. Birebir vakitte, uzun müddettir kendi içlerinde düşman yaratıp onları avlayarak kitleleri yönetmeyi sürdüren Avrupa için dışarıda yeni bir düşman ortaya çıkmıştır. Kesimleri birleştirince evvel coğrafik keşifler ile gelişen ticaret, zenginleşen tüccarların sanayi ve sanat yatırımları, sanatkarlar ve yeni kuşak din adamlarının şekillendirdiği yeni toplum ve bunların tümünü bir ortada tutmaya yarayan yeni düşman. Hepsini alt alta topladık, işte size “Batı medeniyeti”ni oluşturan tabirler: Coğrafik keşifler, Rönesans ve Islahat. Olağan bu tabirleri geniş kitleler ile buluşturan Gutenberg’in matbaasını da unutmadan ekleyelim.
BÜYÜTEÇLERİ HAZIRLAYIN…
Rönesans, namıdiğer Tekrar Doğuş terimi, araştırmacılar tarafından; Batı ile Klasik Antikite ortasında sanat, bilim, ideoloji ve mimarlıkta bağın tekrar kurulmasını sağlayan, Antik Yunan filozof ve bilim insanlarının çalışmalarının çeviri yoluyla alındığı, deneysel niyetin canlandığı, hümanizm üzerine yoğunlaşıldığı matbaanın bulunmasıyla bilginin geniş kitlelerle paylaşımının arttığı ve radikal değişimlerin yaşandığı periyot olarak tanım edilir. İki farklı yine doğuş: Klasik öğrenmenin ve bilimin, antik metinlerin tekrar keşfiyle yine doğması (Orta Çağ yaklaşımının sonu) ve genel manada bir Avrupalılık kültürünün tekrar doğuşu (Birbirimizle dövüşmeyi bırakalım, yeni düşmana karşı birlik olalım.) İşte Batı’nın Avrupalılık kültürü yaratmak için dönüp baktığı Klasik Antikiteye bir de biz bakalım. Büyüteçleri hazırlayın, geçmişe gidiyoruz.
Önceki yazımızda, MÖ I. bin yılda Ege Denizi etrafında biriken farklı kültürel zenginliklerden ve bunların bir potada erimesi ile ortaya çıkan Ege kültüründen bahsetmiştik. Mısır, Fenike, Mezopotamya ve Pers kültürlerinin; Thraklarla ve demir kullanan göçebeler ile buluşması ve şimdi yıkılmış Hitit, Troya, Akha ve Girit üzere uygarlıkların kalıntılarıyla Urartu, Lidya, Likya, Karia üzere mahallî Anadolu halklarının kaynaşmasının sonuçlarını eski yazımızdan aparıp burada bir kere daha alıntılamakta yarar var sanıyorum.
“Yukarıda bahsettiğimiz vakitte, farklı kültürlerden gelen bilgilerle yavaş yavaş dolan Ege Denizi, bugün ismine klasik denilen bir periyodu doğurdu. Denizin iki yakasında kurulan kentler gitgide büyüdü, gelişti. Kelamlı anlatımlar yazıya, kurallar yasaya, kanılar ideolojiye, pahalı madenler de basılı paraya dönüştü. Gemilerle çıkılan seyahatler, ana kenti besleyen koloniler ortaya çıkardı. Bugünkü İspanya, Portekiz, Fransa, İtalya kıyıları ile Karadeniz’in tamamında kurulan yeni yerleşimler, doğu ile batı ortasındaki çağdaş irtibatın birinci adımlarını attı. Batı kendine, üzerinde yükseleceği sağlam bir temel bulmuştu, bir daha da bırakmadı. Medeniyet kavramı çıktı ortaya; mimarlık-mühendislik vardı, resim-heykel-mozaik buradaydı, filozofların okulları geometri bilmeyenin giremeyeceği bir seviyesi savunuyordu, beşerler cinsel estetiği tartışıyor; tıbbın, iktisadın, siyasetin ve hatta savaş sanatının bile eğitimi veriliyordu. Lakin hepsinin altına eğilip baktığınızda bütün bunların iki sağlam ayak üzerinde lakin yükselebildiğini görürdünüz.” S. Martin – Batı’nın Oyun Gereksinimi –Arkeo Duvar 6. Sayı.
‘YENİ NESİL’ AVRUPALI’NIN DOĞUŞU…
Batı kendine yeni bir ortak kimlik yaratırken üstte bahsedilen vakit diliminde ortaya çıkan, masanın üzerinde öylece duran her şeyi -medeniyeti- alıp kullanmak yerine makul davrandı ve eğilip masanın altına baktı. Yani medeniyeti yaratan asıl kimliğe odaklandı. Kimliği anlatan eski mitolojileri öğrendi evvel, sonra bu hikayelerin kahramanlarını ezberledi, onlar üzere düşünmeye ve onlar üzere davranmaya başladı. Sonra çocuklarına bu hikayeleri öğretince değişimi fark etti ve bu öğretme sürecini bir eğitim sistemi olarak standartlaştırdı. Eureka! İşte size profesyonel hayatında toplumcu, düzgün ve kurallara uyan; özel hayatında ise bireyci, yaratıcı ve özgür olan, iki ayak üzerinde yükselen yeni kuşak Avrupalı.
Medeniyet, öncelikle kurallara sıkıca bağlı bir topluma ve tıpkı vakitte yaratıcı bireylere muhtaçlık duyuyordu. Bunlar için başvurulan hikayelerin kökenine ve oradan devşirilen karakterlere bir bakalım.
Helen mitolojisi oluşurken ve toplumu şekillendirirken insanın muhtaçlık duyduğu ya da korktuğu her şeyi yönetme işini çeşitli karakterlere hisse etmiş; bugün ismine Pantheon denilen, bizler için mitoloji, kendi devri için bir inanç sistemini oluşturan tanrı/tanrıçalar birliği ortaya çıkmıştı. Bu Pantheon, eski uygarlıkların söylencelerinden neredeyse teğe bir alınmıştı ve biraz uyarlamayla “yeni kent devletlerinin” kullanımına sunulmuştu. Lakin ideolojiden bilime, mimarlıktan sanata çabucak her alanda gelişen bu yeni topluma eskinin karakterleri yetmez olmuştu.
Doğa olaylarından aşka, bolluk rahmetten savaşlara, stratejiden seyahatlere kadar her bir işe bakan birileri vardı da şu gerçek hayatı, günlük hayatı düzenleyecek kimse yoktu. Hal bu türlü olunca Ege Denizi’nin doğusundan iki yeni karakter- Pantheona transfer edilecekti. İki yeni kahraman gelmiş; güzel gelmiş, sefa gelmiş.
BİR ANADOLU ÇOCUĞU…
İlk kahramanımız yabancı değil canım, Apollon. Hititlerde Lukka denilen, Yunan’ın Lykia, bizim Teke Yarımadası diye ünlediğimiz yerin ilahı. Özbeöz Anadolu çocuğu anlayacağınız. Zeus bir fikir bile değilken şimdi insanların zihninde, Apollon birçoktur ışık saçıyordu Teke Yarımadası ahalisine. Bu esaslı ilah, Helen kültürüne girerken dogmatik kurallar işleyecek, Zeus’un çapkınlıklarının eseri bir “oğul” olarak Pantheona katılacaktı. Böylelikle dinin kusurları gösterilmeden eksik tamamlanacaktı.
Azra Erhat’ın o hoş tanımına nazaran Apollon; aydın, dingin, ölçülü gücü simgeler. Işıktır; doğayı görme, varlığı akılla algılama ve akıl yetisine dayanan formüllerle biçimlendirme gücü ve yeteneğidir. Apollon plastik sanattır lakin birebir vakitte öngörmedir, manaya ve kavramadır, ışığın doğayı bir projektör üzere aydınlatıp karanlıkta kalan sırlarını çözümlemesidir. Apollon’un, topluma tesirlerini gösterebilecek çok sayıda hikayesi var lakin içerinden bir adedine tahminen de en etkilisine- burada açıklayarak- değinmek sanırım kâfi olacaktır.
Marsyas’ı – Bizim Aydın Eski Çineli orman gezginini- tanır mısınız? Her şey Athena’nın kavalı icat etmesi ve ondan hoş nameler çıkarması ile başlar. İleti bir: Yaratmak tanrı/ tanrıça işidir. Athena kavalı çaldıkça orman perileri, tanrıçalar gülmeye başlarlar; suyun yansımasında kendine bakan Athena, kavalı üflerken şişen yanaklarına, berbatlaşan hızına bakınca anlar neden gülündüğünü ve öfkeyle atar, fırlatır kavalı. Oradan geçen Marsyas kavalı bulur, eline alır, dudağına götürüp de üflemeye başlayınca ortalık yıkılır.
Kurtlar ve kuşlar, periler ve cinler, ilah ve tanrıçalar, cümle varlıklar büyülenir bu ses karşısında. Kavalın sesine tabiatın sesleri eklenir, Çine Çayı daha coşkulu akar; yeşiller, kırmızılar, sarılar fışkırır her yerden. Tabiat sözün tam manasıyla canlanır. Müziğin (kurallı, nizamlı ve sistemli notaların) yaradanı Apollon, kıskançlıktan olsa gerek çok sonlanır ve Marsyas’tan daha yeterli olduğunu kanıtlamak için onu bir müsabakaya davet eder. Yarışımız ormanın içinde, suyun kenarında yapılacaktır. Sağ köşede ışık saçan Apollon ve elinde kitharası, sol köşede elinde çift borulu kavalı ile Marsyas, ortada ise heyet olarak esin perileri ve o vakte kadar rabler ile ortası çok yeterli olan Kral Midas yer almaktadır. İşte Marsyas aldı kavalı eline. Bir ezgi, bir ezgi daha… Nizam ve kurallar işlemez oldu Marsyas’ın nameleri karşısında. Midas sevinçle ellerini çırpıp kazananı ilan edecekken Apollon su koyuverdi; şimdi bitmedi müsabakamız, dedi. Kitharayı aykırı çevirip o denli çalmaya devam etti ve rakibinden de birebirini yapmasını bekledi. E malumunuz, kaval aykırısından üflenmez. Kazanan haliyle ya da hileyle Apollon! Artık geçelim yarışın sonuçlarına. Kral Midas anlaşıldığı üzere güzel duymuyor, yoksa neden bir ilah dururken ölümlüden yana oy kullansın, yazık koskoca hükümdara, bundan sonra daha güzel duysun diye hoop kulakları çevrildi eşek kulaklarına. Mağlup Marsyas için ise bir İskitli cellat bıçağını bilemeye başladı; canlı canlı derisi yüzülecek, yüzülecek ki bir daha ilahlarla uzunluk ölçüşmeye kalkmasın. Yani bunu gören öbürleri da bu türlü bir işe kalkışmasın. Bildiri iki: Ast-üst münasebetine dikkat et, yerini-haddini bil, kurallara-düzene uy.
İşte öylece Apollon; düzgün, alabildiğine kurallı, planlanmış ömrü anlatır. Üst üste birikmiş, yanlışlarının büyük kısmını vakit içinde törpülemiş, doğrularını vazgeçilmez hale getirmiş, toplum yasası da diyebileceğimiz, Batı’nın profesyonel hayatına karşılık gelir ve dünya literatüründe “culture” olarak isimlendirilir. Ortalama bir Batılı, ortak hayatı oluşturan kurallara zaten uyar; trafikte dikkatlidir, işin gerektirdiği kıyafetleri giyer, olması gereken takvime ve saate uyar, vazifelerini eksiksiz yapar, bunları ve benzerilerini esnetmeyi düşünmez, kendine kolaylık sağlamak ismine kurallardan ödün vermez, toplum sistemini mecburî olmadıkça bozmaz. Bu zorlama ile değil yüzyıllar içinde yavaş yavaş oluşmuş, artık doğal hale gelmiş bir hayat biçimidir.
ÖZGÜR DIONYSOS
Medeniyet için gerekli olan öbür ayaktan, ikinci kahramanımız olan Dionysos’tan evvelki yazımızda bahsetmiştik lakin kimliği oluşturan özelliklerini, Onu Apollon ile karşılaştırarak burada bir defa daha vurgulasak yerinde olur.
Toplumsal hayatında tertip dışına çıkmayan tıpkı kişi, iş özel hayatına gelince apayrı bir biçime bürünür. Alabildiğine özgür, etrafındakilerle ne cins bir bağı olursa olsun evvel kendisi için yaşayan, kendisini düşünen, alabildiğine bencil lakin bir o kadar yaratıcı tarafını ortaya çıkarmış, güya yabanî tabiatının farkında, hayattan zevk almayı bilen, bunlar sayesinde doğayı ve hayatı taklit etmekten öteye rahatlıkla geçmiş, tabiatla bütün olmuş, onunla birlikte yaratabilen bir forma bürünmüştür.
İşte size hem “İlk Çağ’ın yaratıcılığı” hem de “modern Batı medeniyeti”. Yani birbirinden farklı iki öğe, iki aykırı varlığın birleşmesinden doğmuş yeni insan ve onun yarattığı yeni dünya…
Peki, bu kadar güç standartlaşmış bu olumlu kimliklere ahmakça “!” demek de neyin nesi diye sorarsanız onu da cevaplayayım müsaadenizle: İşte bu uygar Batı; coğrafik keşifler yapmış, Rönesans aydınlanması yaşamış ve Islahat hareketi ile birlikte laik, özgür, yaratıcı insanı ortaya çıkarmıştır. Alkışlar onlara gelsin. Gelsin de bu ortaya çıkan yeni Avrupalı kimlik; yarattığı bu medeniyet unsurlarının ışığında dünyayı daha güzel bir yer haline getirmeye çalışmak yerine, 1600’lerde başladığı Asya yağmalamasına 1800’lerde Yakın Doğu ve Mezopotamya’yı eklemiş, Doğu’nun antik yapıtlarını, değerli hazinelerini çalmış, buradaki halkların ortalarındaki farklılıkları körükleyip kaos yaratmış, nihayetinde Birinci Dünya Savaşı’nı bile isteye çıkartmıştır. Bu savaşa, resmi sayılara nazaran 65 milyondan fazla asker katılmış, bunların 8,5 milyondan fazlası ölmüş, 21 milyondan fazlası yaralanmış ve 8 milyona yakın insan ise esir düşmüş yahut kaybolmuştur. Başta savaşta kullanılıp ölen 8 milyon at olmak üzere onlarca hayvan bu süreçte canını yitirmiş yahut sakat kalmış, birçok ülkenin bitki örtüsü yok olmuştur. Üstelik bu savaş, ülkeler ortasındaki problemleri çözmemiş ağır yaptırımlar içeren antlaşmaların sonucu olarak savaş sonrası gelişen çok milliyetçilik, yeni oluşan faşizm ve nasyonal sosyalizm üzere ideolojiler İkinci Dünya Savaşı’na taban hazırlamıştır. İkinci savaşta 80 milyona yakın insan ölürken bunların yalnızca 20 milyon civarının asker olduğunun altını çizmek isterim. Dünya; 50 milyondan fazla sivilin vefatı nedeniyle ikinci savaştan bu yana nükleer silah, soykırım ve savaş kabahatleri kavramları ile utanç içinde yaşamaya devam etmektedir. Pekala, bu kadar utanç bizim uygar insanı durdurabilmiş midir? Natürel ki hayır! 1945’ten bu yana ne yağma ne de bu yağmanın yarattığı savaş bitmiştir.
İKİ BAYAN MODEL OLSAYDI…
İnsan artık geriye dönüp sorabilir; kırılma noktalarının rastgele birinde, ister Helen kültürü olgunlaşırken ya da ondan binlerce yıl sonra Batı “medeniyet” için yola çıkarken, kimlik oluşturmak ismine, iki erkek figür değil de iki bayan rol model alınsaydı dünya bu kadar berbat bir yer olur muydu?
Medeniyet denilen bu canavarın artık tek dişi mi kalmış bilinmez lakin 2022 yılında buna bir deva bulamayan bizlere de bir alkış(!) gelsin. Yuh olsun!
‘İlk defa öldürdüğünde bir değil, güya bin kişiyi öldürmüş üzere olursun. Yeni doğmuş ve annesi tarafından emzirilen o bebeği öldürmüşsündür. Babasının başını okşadığı o çocuğu da bir genç kıza aşkını ilan eden o delikanlıyı da zavallı bir bayanın kocasını da savaşa giderken ailesi tarafından uğurlanan o günahsızı da… Bütün bu şahısları öldürmüş olursun. İkinci sefer birini öldürdüğünde alt tarafı bir tek kişi öldürmüşsündür. Üçüncü sefer ise kimseyi öldürmüş sayılmazsın.’ İhsan Oktay Anar-Amat
*Dokuz Eylül Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı Öğretim Görevlisi