Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan, 19 Haziran 2018’de yaptığı konuşmada halka seslenerek “24’ünde bu kardeşinize yetkiyi verin, ondan sonra faizle, şunla bunla nasıl uğraşılır göreceksiniz” demişti. 24 Haziran’da yapılan referandumla Türkiye, Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ne geçiş yaptı. Pekiyi, ortadan geçen 4 yılda başkanlık sistemi Türk iktisadında neler değiştirdi, vadedilenler gerçekleşti mi?
Halk büyük bir yoksulluğa sürüklendi
Tam bilakis, 2 yıl süren koronavirüs salgını ve çabucak akabinde başlayan Rusya-Ukrayna savaşının yaşandığı bu süreçte ülkemiz, tarihinin en derin ekonomik krizlerinden birine sürüklendi. Vatandaşlar her gün yeni bir artırımla uyanırken, son 24 yılın rekorunu kıran enflasyon gelirleri süratle eritti. Döviz kurlarında hızlanan yükseliş başta akaryakıt olmak üzere temel tüketim hususlarının fiyatlarında önü alınamayan artışlar oldu.
Cebimizden bin dolar eksildi
Akaryakıtta eşel taşınabilir sisteminin devre dışı kalmasıyla birlikte başta akaryakıt fiyatları olmak üzere vatandaşlar artırımların suratına yetişemez hale geldi. Her gün daha da fakirleşen halkın kişi başına yıllık ulusal geliri 4 yılda 10 bin 537 dolardan 9.528 dolara geriledi. 2017 yılında Türkiye’de kişi başına gelir 10.537 dolar ile dünya kişi başına geliriyle (10.724 dolar) aşağı üst tıpkı seviyedeydi. 2021 yılı sonunda dünyada kişi başına gelir 12.228 dolara yükselirken, Türkiye’nin kişi başına geliri 2021 yılı prestijiyle 9.528 dolara geriledi. Yani 4 yılda her vatandaşın cebinden yaklaşık bin dolar eksildi.
Asgari fiyat 92 dolar geriledi
Türkiye Devrimci Personel Sendikaları Konfederasyonu Araştırma Merkezi’nin (DİSK-AR) yayınladığı son rapora nazaran, artan döviz kurları sebebiyle 2018-2022 ortasında taban fiyat döviz cinsinden 92 dolar geriledi. 2018 yılında 1603.1 TL olan minimum fiyat 2022 yılında 4 bin 253,4 TL olarak belirlendi. 4 yılda taban fiyat yüzde 156.3 artmış olarak görünse de minimum fiyat euro ve dolar karşısında paha kaybetti. Haziran 2018’de taban fiyat 336.8 dolar iken 2022’de 245 dolara geriledi.
4 yılda kredi ve kart borcu yüzde 227.5 arttı
Salgınla birlikte birçok iş yerinin kapanması ve kısa çalışma ödeneği ödenmesiyle büyük bir gelir uçurumuna sürüklenen halk, kredi kartlarına ve kredilere yüklendi. Vatandaşların kredi kartı ve kredi borcu 2018 yılında 509.3 milyarken, 2022 yılında yüzde 227.5 artışla 1.1 trilyon liraya yükseldi. Kredi kartlarının taban fiyatlarını ödeyerek ya da tüketici kredileriyle meskenini döndürmeye çalışan vatandaşlar borçlarını ödeyemez hale gelince takipteki krediler de patlama yaptı. 2018 yılında 17 milyar 320 milyon lira olan takipteki kredi ve kredi kartı borcu yüzde 58.2 artışla 27 milyar 404 milyar liraya yükseldi.
İşsiz sayısı 2.6 milyon kişi arttı
Salgın işsiz sayısında da büyük artışa neden oldu. TÜİK datalarına nazaran işsizlik oranı 2018’de yüzde 10.9’ken şu anda yüzde 11.5’e yükselmiş durumda. DİSK’e nazaran geniş işsiz sayısı 2.6 milyon arttı.
İlk 10 iktisat ortasına girecektik, 21’inci sıraya geriledik
Erdoğan 2023 için ulusal geliri 2 trilyon dolara çıkararak Türkiye’yi birinci 10 iktisat ortasına yerleştirme kelamı vermişti ancak bunun yarısını bile gerçekleştiremediği üzere, dünyadaki ulusal gelir sıralamasında da Türkiye’yi 4 basamak düşürdü. Türkiye, başkanlık sistemine geçilmeden evvelki son yıl olan 2017 yılında 851 milyar dolarlık gayri safi yurtiçi hasıla (GSYH) ile sıralamada 17’nci sırada yer alıyordu. Başkanlık sistemine geçildikten sonra süratle irtifa kaybetmeye başladı. 2021 yılında GSYH’si 807 milyar dolara düşerken, dünya sıralamasında 21’inci sıraya geriledi. Kestirimlere nazaran Türkiye, 2023 yılında 23’üncü sıraya gerileyecek.
Enflasyonda dünya 5’incisi olduk
Başkanlık sistemine geçilmeden evvel nispeten denetim altına alınan enflasyon, 2 yıl süren salgının akabinde başlayan Rusya-Ukrayna savaşıyla nakliye ve tedarik meselesinin yine baş göstermesiyle birlikte başta güç ve besin eserleri olmak üzere artan maliyetler nedeniyle 24 yılın rekorunu kırarak TÜİK’e nazaran yüzde 73.5, ENAG’a nazaran ise yüzde 160.7’ye yükseldi. Enflasyonu düşürmek için karşı bu yıl başından bu yana en az 60 merkez bankası faiz artırımına giderken, Merkez Bankası ise “nas”a sadık kalarak siyaset faizini 6 aydır yüzde 14’te sabit tutuyor. Lakin bu teze nazaran düşmesi gereken enflasyon bilakis yükseliyor. Hatta Türkiye, dünyada enflasyonun en yüksek olduğu 5’inci ülke. Venezuela yüzde 5000 yıllık enflasyonla birinci sırada bulunurken, onu Lübnan yüzde 224, Sudan yüzde 195, Zimbabve ise yüzde 92 ile izliyor.
60 merkez bankası faiz artırdı, TCMB ‘nas’la ‘pas’ dedi
Enflasyonu düşürmek için bu yılın başından beri en az 60 merkez bankası faiz artırımına giderken, Merkez Bankası Para Siyaseti Şurası (PPK) 23 Haziran’da son 5 toplantısında olduğu üzere siyaset faizini tekrar yüzde 14’te sabit tuttu. PPK, en son Merkez Bankası Lideri Naci Ağbal periyodunda yani 2021 Mart ayında siyaset faizini iki puan artırarak yüzde 19’a çıkarmıştı. Ağbal bu gelişme üzerine vazifeden alınarak yerine Şahap Kavcıoğlu atanmıştı. Kavcıoğlu ise vazifesi devraldıktan sonra 5 ay faizi sabit tuttu. Lakin daha sonra Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan’ın savunduğu “Faiz sebep, enflasyon sonuçtur” ve “Faiz ve enflasyonla uğraşta nas ne diyorsa onu yapacağız” tezleri çerçevesinde geçen yılın sonunda siyaset faizini kademeli olarak 500 baz puan indirerek yüzde 14’e çekmişti.
Net döviz rezervleri eksiye indi
Döviz kurlarındaki artışı faiz artışıyla değil örtülü döviz satışıyla engellemek isteyen TCMB, rezervindeki dövizleri her gün biraz daha eritiyor. 24 Haziran’da açıklanan datalara nazaran, TCMB’nin net milletlerarası rezervleri geçen hafta yaklaşık 800 milyon dolar düşerek son 20 yılın en düşük düzeyi olarak kabul edilen 7.4 milyar dolara geriledi. TCMB’nin yurt içi ve yurt dışındaki bankalardan muhakkak bir mühlet için swap (takas) ile ödünç aldığı dövizler hariç tutulduğunda ise net rezerv -53.8 milyar dolar oldu. Meğer 2018 Haziran ayında TCMB’nin kasasında 27.9 milyar dolar net rezerv bulunuyordu.
Dış ticaret açığında rekor artış
Pandeminin turizm dalına vurduğu darbenin de tesiriyle dış ticaret açığı 4 yılda yüzde 269 oranında artış gösterdi. Mayıs ayında dış ticaret açığı rekor artışla 10.7 milyar dolara çıktı. Bu yıl 35 milyar dolar olarak hedeflenen turizm gelirleri pandemi öncesi rekor kıran 2019 yılının hâlâ altında seyrediyor. Önümüzdeki aylarda turist sayısı artarsa dış ticaret açığındaki artışın telafi edilmesi mümkün olabilecek.
Moratoryumun ayak sesleri
Döviz kurlarındaki süratli artış ve ihracat artışının borç servisinin altında kalması nedeniyle dış borçların geri ödenmesi her geçen gün zorlaşırken, Türkiye’nin 1958 yılında olduğu üzere moratoryum ilan edebileceğine yönelik telaşlar de lisana getirilmeye başlandı. Merkezi idare borç stoku son 4 yılda yüzde 246.8 artarak 3 trilyon 364 milyar TL’ye yükseldi. Bunun yüzde 68’ini oluşturan döviz cinsi borç ise son 2 yılda yüzde 237 artarken, kur artışı 2 yılda yüzde 135 oldu. Son 6 ayda kurdaki yükseliş ihracat sayılarına olumlu yansısa da, dış borç ödeme kapasitesi düştü. Nisan ayı ihracatı 23.4 milyar dolar olurken dış borç servisi 2.9 milyar dolar olarak gerçekleşti. Buna karşın ithalattaki artış daha yüksek seviyede seyretti. Mart ayında güç eserleri ve nakdî olmayan altın hariç ithalat yüzde 9.2 artarak, 19 milyar 615 milyon dolardan 21 milyar 429 milyon dolara yükseldi. Nisan ayı ithalatı ise yüzde 35 oranında artışla 29.5 milyar dolar olarak gerçekleşti. Yani ihracattan gelen para ithalata gitti.
CDS’te savaştaki Ukrayna’nın akabinde dünya ikincisiyiz
5 yıl vadeli borcunu iflasa karşı müdafaanın maliyetini gösteren kredi risk primi CDS’te bu ayın ortasında 854’lere kadar tırmanan oran (Bugün 793), Türkiye’yi savaştaki Ukrayna’nın akabinde dövizle borçlanma maliyetinin en yüksek olduğu ülke pozisyonuna taşıdı.
Böylece ABD’de 5 yıllık tahvilin faizi yüzde 3.3 iken, CDS’in hissesini koyunca Türkiye’de 5 yıllık Eurobond faizi yüzde 11.59’lara yükseldi. Ekonomistler CDS oranları büyük rol oynadığı için Türkiye’nin yeni bir dövizle borçlanmaya en az yüzde 11.8 faizle çıkabileceğine dikkat çekiyorlar. CDS priminin 300 puanı aşması durumunda ülke çok riskli sayılıyor. Bu CDS primi Türkiye’yi, dünyanın en riskli üçüncü iktisadı (Venezuela artık risk algısını geçtiği için prim açıklanmıyor, birinci Rusya, ikinci Arjantin) pozisyonuna getiriyor.
Mahfi Eğilmez: “Yapılanların büsbütün aksisi yapılmalı”
Eski Hazine Müsteşarı ve ekonomist Dr. Mahfi Eğilmez bloğunda mayıs ayında yayınladığı yazıda, Türkiye’nin borç ve swap süreçleriyle elde ettiği kaynaklarla günü kurtarmaya çabalayan bir iktisat siyaseti içinde olduğunu söyledi. Türkiye iktisadının 2018 yılında geçilen başkanlık sistemi sonrasında ivme kaybının hızlandığına dikkat çeken Eğilmez, şunları söyledi:
“Türkiye, AKP’nin 20 yıllık iktidar periyodunun birinci 10 yılında uygulanan güçlü iktisada geçiş programının, dünyada likidite bolluğunun ve Avrupa Birliğiyle tam üyelik müzakerelerinin olumlu tesiriyle belli bir muvaffakiyet yakaladıysa da 2014’ten başlayarak ivme kaybı içine girmekten kurtulamadı. İvme kaybı, 2018’de geçilen başkanlık sistemi sonrasında uygunca hızlandı. Bugünkü görünüm prestijiyle Türkiye, borç ve swap süreçleriyle elde ettiği kaynaklarla günü kurtarmaya çabalayan bir iktisat siyaseti içinde görünüyor. Bu siyaset, iktisada, bir günü kurtarırken gelecekten iki günün yitirilmesine yol açacak maliyetler yüklüyor. Buradan çıkış o denli ‘faizi artıralım’ ya da ‘cari açığı düşürelim’ üzere tekliflerle gerçekleştirilebilecek bir şey değil artık. Bu geri gidişi bilakis çevirebilmek için başkanlık sistemine geçildikten sonra yapılanların aksisini yapmaktan ve yapısal ıslahatları odunsuz uygulamaktan diğer deva görünmüyor.”