Müellif Başak Baysallı’nın ‘Tarlakuşu Mahallesi’ isimli hikaye kitabıyla başladığı seyahati, 2020 yılında yayımlanan ‘Fresko Apartmanı’yla devam etti. Türkiye’nin azınlıklarının yaşadıkları acıları gösteren, bir manada geçmişle ve yakın tarihin bir büyük yarasıyla yüzleşme yüreği taşıyan hikayelerden oluşan ‘Fresko Apartmanı’ hayli ses getirmişti.
Yazar, ortadaki sessizliği fazla uzatmadan, orijinal bir kitapla okurlarının karşısında. ‘Fresko Apartmanı’yla başladığı üçlemenin ikinci kitabı olma özelliği de taşıyan bu yeni kitabın ismi ‘Sarkaç’. Roman, ‘Fresko Apartmanı’nda kelamı edilen lakin hiç görünmeyen Eleni’yi okurun karşısına çıkarıyor, onunla birlikte 1940’lı yıllara uzanan bir öyküyü anlatıyor.
Yine bu toprakların Ermenilerinin, Rumlarının ve Musevilerinin yaşadıkları türlü baskı ve acıyı, adaletsizliği anlatan Baysallı’yla birebir vakitte roman çeşidindeki birinci yapıtı olan ‘Sarkaç’ı konuştuk.
2020 yılında yayımlanan ‘Fresko Apartmanı’ isimli hikaye kitabınızdaki öykülerin bir kesimiydi ‘Sarkaç’. Nasıl romana dönüştü?
‘Fresko Apartmanı’nda her bir karakteri apartmanın dairelerine yerleştirirken Eleni ve onun kıssası de benimleydi. Eleni, ‘Fresko Apartmanı’nda görünen değil; kelamı edilen bir karakterdi. Hikayeleri tamamladığımda kitabın sonuna Eleni’nin öyküsünü eklesem mi sanki, diye düşünmüştüm o günlerde fakat Eleni ile ilgili yazmak istediğim o denli çok şey vardı ki bunlar hikayenin hudutlarını aşacaktı. Eleni ve onun öyküsünü anlatmak lakin bir romanla mümkündü. ‘Sarkaç’, temelde bu fikirle oluştu, diyebilirim.
‘Fresko Apartmanı’ 6-7 Eylül olaylarını alıyordu merkezine. ‘Sarkaç’ ise ileri değil, geriye uzanan bir kıssa. 15 Kasım 2003 tarihinde Beyoğlu ve Şişli’deki iki sinagoga düzenlenen ataklarla başlıyor ve geçmişe uzanıp 1940’lı yıllara götürüyor okurunu. Bu devam kitabında odaklandığınız kıssa ve periyodu sizden dinleyelim mi?
Geçmişi her daim çok merak ediyorum. Bugünlere nasıl geldiğimizi… Hem ‘Fresko Apartmanı’nda hem ‘Sarkaç’ta geçmişe odaklanmamın en büyük sebebi merak ve bugün yaşananların nedenini manaya gayreti. Çok uzun vakittir Cumhuriyet’in ilanından sonraki süreçte Türkiye’de neler olup bittiğini araştırıyorum. Bilhassa 1930’dan sonraki süreçte Rum, Ermeni ve Yahudi toplumunun yüzyıllardır yaşadığı topraklarda bir yabancıya dönüştürüldüğünü, yok sayıldığını öğrendiğimde dehşete düşmüştüm. Uzun bir mühlet, nasıl olur, diyerek isyan ettim, akabinde derin bir çaresizlik hissiyle uğraş etmek zorunda kaldım ve nihayetinde yüreğimde bir sızıyla yaşamaya mahkûm oldum. Hem ‘Fresko Apartmanı’nda hem ‘Sarkaç’ta bu sızıya kulak vererek yazmaya çalıştım. 1934’teki Trakya Olayları nedeniyle Trakya’da ömrünü sürdüren Yahudi toplumunun yerini yurdunu bırakarak göç etmesi, 1941’de Ermeni, Rum ve Yahudi erkeklerinin nafia askeri olarak çalışma kamplara gönderilmesi, onun çabucak akabinde 1942’de mecliste kabul edilen Varlık Vergisi, 6-7 Eylül 1955’te yaşananlar ve 1964 sürgünleri… Tüm bunlar dikkatimi çeken ve detaylarını öğrenmek için peşine düştüğüm gerçeklerdi. ‘Sarkaç’ta bilhassa 1940-1954 ortasında İstanbul’da Rum, Ermeni ve Yahudi toplumunun yaşadıklarını anlatmaya çalıştım.
Fresko Apartmanı, Başak Baysallı, 112 syf., Everest Yayınları, 2020. ‘Sarkaç’, hakikaten yaşanmış olayların kurguyla harmanlandığı bir roman. Yalnızca çok uzak olmayan bir geçmişte tam da bu topraklar üzerinde yaşanmış olayları anlatmakla kalmıyor, bir kısmı bugün hâlâ var olan yerlerle, semtlerle, sokaklarla ilgili de tarihi bilgiler aktarıyorsunuz. Romanı yazmaya başlamadan evvel, bu yaşanmış olaylarla ve gerçek yerlerle ilgili nasıl araştırmalar, ön çalışmalar yaptınız?
Roman yol boyunca gezdirilen aynadır, der Stendhal; hâliyle roman -gücünü kurgudan alsa da- gerçeğe, tarihe ve beşere da ayna fiyat. Ben de gerçeğe sırtımı yaslayarak, ondan takviye alarak metinde yeni bir gerçek yaratmaya çalıştım. Öncelikle anlatmak istediğim devri her istikametiyle kavramalıydım. Tarihi ve siyasi olayları öğrenmeliydim ancak periyodun kıyafetlerini, müziklerini, mimarisini, alışkanlıklarını, toplumsal hayatını, toplumsal sorunlarını, yaygın olan hastalıklarını da es geçmemeliydim. Elbette araştırma süreci kolay olmadı. Farklı görüşlerin tesirinde kaleme alınmış araştırma, inceleme yapıtlarını okumakla başladım işe. Kütüphanelerin müddetli yayınlar kısmında yer alan gazete ve mecmuaları taradım, fotoğraf ve fotoğrafların de yer aldığı müze ve enstitü arşivlerinde çalıştım. Kitapta ele almak istediğim hususlarla ilgili sempozyum, konferans ve söyleşilere, kelamlı tarih çalışmalarına katıldım. Bu süreçte tanıştığım herkesten bir şeyler öğrenmek için çok çabaladım. Her vakit her şeyin yolunda gittiğini söyleyemem. Günler süren araştırmaların sonucunda zihnimdeki soru işaretlerine karşılık bulamadığım da oldu, en başa döndüğüm de… Öte yandan yerler, hatırlama aksiyonu için fonksiyoneldir. Hafızanın korunup kollandığı yerdir bir bakıma. Romana yerleştirdiğim Rumeli Han, İtalyan Hastanesi, Heybeliada Sanatoryumu, Fransız Lape Hastanesi üzere gerçek yerlerin önünden, yanından tekraren geçtim, içeri giremesem de görebildiğim kadarıyla onları uzun uzun seyrettim ve onları anlatan tezleri, kitapları kendime rehber edindim.
Romanda kurgusal karakterlerin yanı sıra hakikaten yaşamış isimleri de birer roman karakteri olarak kullanıyorsunuz. Orta Güler, Şükrü Saraçoğlu, İsmet Paşa, Maryam Şahinyan’lı Foto Galatasaray, Necip Fazıl ve daha birçok ismi roman karakterleriniz ortasına yerleştiriyorsunuz. Bir okur olarak, anlattığınız kıssanın gerisindeki ağır gerçekleri daha görünür kıldığını söyleyebilirim bu tercihinizin. Sizin bu karakterleri romana dâhil etmenizin arkasında nasıl nedenler vardı?
Dönem atmosferini yaratabilmek için gerçek yerlerin yanı sıra o yıllarda yaşamış ve birçoğumuzun tanıdığı bireyleri de metne yerleştirmek istedim. Kurgu karakterlerin onlarla kimi kısımlarda yan yana, karşı karşıya gelmesi okurda uyanan gerçeklik hissini güçlendirir, diye düşündüm. Öte yandan romanın yerleri da bunun için hayli elverişliydi. Beyoğlu, Kuzguncuk, Adalar, Galata Köprüsü, vapurlar… Orta Güler’in ya da Bedri Rahmi’nin, Necip Fazıl’ın bu yerlerden geçip gitmesi o devirde pek mümkündü. Elbette yer verdiğim her kişinin kurgunun içinde fonksiyonel bir yer almasına, kurguya hizmet etmesine dikkat ettim.
‘İNSAN HER AN YOK SAYILDIĞI BİR TOPLUMDA KENDİNİ NASIL VAR EDEBİLİR Kİ?’
Yahudilerin “Las Vente Klasas”, Ermenilerin “Kısan Tasagark”, Rumların “İkosi İlikeis”, Türklerin ise “Yirmi Kur’a” dediği olay yaşanıyor 1940’ların başında. Üzerinden çok geçmeden Türkiye’deki azınlıkların birçoklarının hayatını alt üst eden Varlık Vergisi onaylanıyor Meclis’te. Birçok Ermeni, Rum ve Yahudi’yi Aşkale sürgünü bekliyor sonra. Romanda yerini alıyor tüm bu olaylar. Bu görüntünün ortasında, o günlerde Türkiye’de azınlık olmakla ilgili neler söylersiniz?
O günlerde Türkiye’de Ermeni, Rum ve Yahudi toplumu başlarına bir dizi felaketin neden geldiğini bir müddet anlayamıyor; kendilerine reva görülen eziyetin nereden ve nasıl doğduğunu idrak etmekte zahmet çekiyor. Büyük bir hayal kırıklığı yaşıyorlar. Bir yanda doğup büyüdükleri topraklara duydukları sevgi ve bağlılık, öte yanda devlete duyulan güvensizlik, başlarına her an her şeyin gelebileceğine dair hissettikleri dehşet, bir yandan da savaş… Elbet onların ne yaşadığını birebir anlamak ve anlatmak mümkün değil. Tarihe şöyle bir baksak yalnızca o yıllarda değil, her periyotta geniş toplumun dışında kalan herkes için ayakta kalabilmenin çok güç olduğunu görebiliriz.
Peki, sizce günümüzde azınlıklar için Türkiye’de şartları nasıl?
Değişen pek bir şey yok. Yalnızca Türkiye’de değil, dünyanın rastgele bir yerinde öteki olarak yaşamak, kültürünü, lisanını, inançlarını muhafaza kıymetine çaba etmek bıçak sırtında yürümek demek. Açlıkla, yoklukla, vefatla her daim burun buruna gelmek demek. Hrant Dink’in söylediği üzere kendini bir güvercinin ruh tedirginliği içinde görmek demek. Geniş toplumu oluşturan bireylerin tehditkâr bakışlarına, kelamlarına, davranışlarına maruz kalarak bir hayat kurmaya çalışmak hayli güç, yıpratıcı. İnsan her an yok sayıldığı bir toplumda kendini nasıl var edebilir ki?
Yaşadıklarının akabinde birçok Ermeni, Rum ve Yahudi öteki ülkelere göç ediyor. Göç, dramın bir diğer boyutu aslında, siz ne düşünüyorsunuz?
Gitmek, hele ki sürgün edilmek, göçe mecbur bırakılmak trajedinin bir öteki yüzü. Acı anıların yaşandığı yerlerde nefes alıp vermeye devam etmek, gidenlerin akabinde hatırlayarak yaşamak ne kadar zorsa gitmek, geride bırakmak, hasret çekmek de o kadar sıkıntı. Yabancı bir memlekette, öbür bir lisanda insan kendini nasıl inşa edebilir, kimliğini koruyarak o yabancı memleketin bir modülü haline nasıl gelir, bilemiyorum. Kelam konusu istekli bir gidiş ise tahminen vakitle alışır insan, fakat doğduğumuz toprakları istemeyerek, gönülsüzce terk etmek durumunda kaldıysak elbet bir gün döneceğim diyerek tutunuruz hayata, ne yapsak ne etsek alışamayız gittiğimiz yere.
Sarkaç, Başak Baysallı, 556 syf., Everest Yayınları, 2022. Göç, günümüzün de küresel manada en büyük yaralarından biri. Bugün nasıl bir görüntü var?
Savaş, yoksulluk ve iktidarların yarattığı baskı göçün en değerli nedenleri. Kimse keyifli mesut yaşarken ülkesini terk etmez; mecbur kalmadıkça öbür bir lisanda hislerini, fikirlerini anlatmak istemez. Göç etmek zorunda kalanlar, bir yandan tekrar hayata tutunmaya çalışırken bir yandan da kendilerini istemeyen bir toplumla çatışmak zorunda kalıyorlar. Bir göçmen için tahminen de en değerli şey yabancısı olduğu bir ülkede tanınmak, kabul görmek. Dünyaya, bilhassa insan haklarını lisanından düşürmeyen Batı ülkelerine baktığımızda yaşananlar ortada. Savaştan canını kurtarmak ya da çatışmaların ortasında yer almamak için konutunu, yurdunu bırakıp yollara düşen mültecilerin başına gelenleri, kıyıya vuran bebek cesetlerini unutmamız mümkün değil.
‘BİR İKTİDAR EN ÇOK GEÇMİŞTE YAPILANLARDAN GÜÇ ALIR’
Roman, Ahmet Hamdi Tanpınar’dan bir epigrafla açılıyor: “Mazi ebediyen mevcuttur. Kendimiz olarak yaşayabilmek için, onunla her an hesaplaşmaya ve mutabakata mecburuz.” Sizce bu hesaplaşmalar, yüzleşmeler gerçekleşmediğinde ne olur?
Aynı yanılgıları yapmaya devam ederiz. Yıllar geçer, iktidarlar değişir, geniş toplumun dışında kalanların etnik kimlikleri farklılaşır lakin devletin uygulamaları değişmez zira rastgele bir iktidar en çok geçmişte yapılanlardan güç alır. Yaşadıklarımızın geçmişte yaşananlara benzemesi tesadüf değil. İktidarlar ve onların gücüne tapan geniş toplum hesabı verilmeyen, bedeli ödenmeyen haksızlıkları evvelki jenerasyondan devralarak uygulamaya devam eder. Tam da burada Birhan Keskin’in bir dizesini hatırlatmak isterim: “Adaletin içinde bir zalim oturur” der Sevgili Birhan. İşte, biz geçmişle yüzleşmedikçe, hesaplaşmadıkça adaletin içinde her daim bir zalim oturacak ve birilerine zulmetmeye devam edecektir.
Bir de; “Tarih, tekrarlardan ibaret olduğunu söyledi yine” diyorsunuz romanda. Bugünün görünümü bu cümlenizi doğrular nitelikte. Pekala, en azından gelecek için bir umut yok mu?
Umut var, diyebilmeyi çok isterdim. Adaletin işlediği, barışın hâkim olduğu günler gelecek elbette, diyebilmeyi de… Geçmişe bakıyorum, akabinde bugüne… Hiçbir şey öğrenmemişiz, bir arpa uzunluğu yol gidememişiz. Kurduğumuz cümleler daima birebir. Yanıbaşımızda bombalar patlamaya devam ediyor. Kimliğimizi, lisanımızı, dinimizi bir kenara bırakıp her şeye uzaktan bakabilsek, bir diğerinin yerine geçerek düşünmeyi öğrenebilsek, laf olsun diye değil, hakikaten karşımızdakini anlayabilsek her şey vakitle değişir elbette ancak ne palavra söyleyeyim, bunu toplum olarak başarabileceğimize inanmıyorum. Kişisel eforlar da ne kadar yararlı olur, bilemiyorum.
Tüm bunların finalinde, sorayım: Romanın ismi neden ‘Sarkaç’?
Romanı isim düşünmeden yazıp bitirdim. Kıssa tamamlanınca bir isim bulurum elbette, diye düşündüm lakin sandığım kadar kolay olmadı. Alt alta sıraladığım onca isimden sonra aklıma gelen ‘Sarkaç’ nihayet içime sindi. Romanda kısım bölüm her duyguyu işlemeye çalıştım. Karakterlerin de bu zıt hisler ortasında seyir halinde olmasına ihtimam gösterdim. Bir yanda hüzün, tasa, acı, öfke, kıskançlık; öte yanda aşk, sevgi, dostluk, güven… Kitabın öne çıkan karakteri Eleni de bir geçmişte, bir bulunduğu anda öykü boyunca. Hatırlamakla unutmak ortasında gidip geliyor. Tıpkı bir sarkaç gibi… Hem vakitler hem eşyalar hem hisler ortasında salınıyor. Ayrıyeten kitabın obje olarak kendisini de bir sarkaç üzere düşündüm. Bu denli vakittir muharririn elindeydi, artık ise yankısını diğer zihinlerde ve yüreklerde bulmak için okurun ellerinde.
SERİNİN ÜÇÜNCÜ KİTABI GİDENLERİ ANLATACAK
‘Fresko Apartmanı’yla başlayan bir üçlemenin ikinci halkası ‘Sarkaç’. Bu üçleme fikri nasıl doğdu?
Hikâye zihnime düştüğünde büyük bir duvar resmi seyrediyor üzereydim. 1940’tan günümüze uzanan bu öyküyü tek kitapla anlatabilmem mümkün değildi. Evvel öykünün görünen yüzü belirsin istedim. ‘Fresko Apartmanı’ndaki hikayeler bu türlü oluştu. Karakterler, dairelere yerleştikçe ben onların sırf o andaki hallerini değil, geçmişlerini de ince ince örmeye başladım. Karakterlerin öykülerinin katmanları çoğaldıkça ‘Fresko Apartmanı’nı tamamlayan iki kitap daha tasarlamaya başladım. ‘Fresko Apartmanı’nı tamamladığımda üçlemenin öbür iki kitabında neyi yazacağımı biliyordum. İkinci kitap 1940-1954 yılları ortasına, üçüncü kitap ise 1960’tan günümüze uzanacaktı.
Serinin üçüncü kitabıyla ilgili ipucu verir misiniz meraklı okurlarınıza?
‘Fresko Apartmanı’nda ve ‘Sarkaç’ta -ağırlıklı olarak- her ne olursa olsun yaşadığı topraklardan ayrılamayanların, yani kalanların kıssalarını anlatmaya, onların ruh halini anlamaya çalıştım. Üçüncü kitapta ise gidenlerin, İstanbul’dan ayrılmak zorunda kalan karakterlerin neler yaşadığını ele almak istiyorum. Alışılmış tekrar devrin siyasi ve toplumsal olaylarını art plana yerleştirerek…