Ricardo Sumalavia’nın ‘Bir Kol Hikâyesi’ isimli novellası, Hazal Akbaş çevirisiyle Holden Kitap tarafından yayımlandı. Özgün kurgusuyla dikkat çeken kitap, babasının vefatının akabinde aldığı gizemli bir e-posta ile babasının geçmişindeki gerçeklerin peşine düşen bir adamı bahis edinmekte.
1968 yılında Lima’da doğan Ricardo Sumalavia, Peru Katolik Üniversitesi Doğu Edebiyatları Profesörü ve Doğu Araştırmaları Merkezi Müdürü. 1993 yılından itibaren kitapları yayımlanan muharririn özgün ismi ‘Historia de un brazo’ olan, 2019 yılında yayımlanan ‘Bir Kol Hikâyesi’ isimli novellası Türkçeye çevrilen birinci yapıtı. Birincinin Barış Şehri’nin hazırladığı kapak dizaynıyla ön plana çıkan kitap, birinci sayfadan itibaren farklı hususuyla okuru kendine çekiyor. Bahse kısaca değinmek gerekirse gövdesinde üçüncü bir kolu olan -kolcuk- bir adamın vefatıyla birlikte oğlunun babasının katil olduğunu ima eden gizemli bir e-posta alması ve bu suçlamanın gerçekliğini araştırması. Bu araştırmanın sürmesi için de yapması gereken tek şey babasının anılarına odaklanması. Babası böbrek kanseri geçirdiği, bu sebeple hemodiyaliz tedavisi gördüğü, doksan yaşını aştığı için bunamadan mustarip. Bunadığı vakit anlattığı kıssalar ise görsel hafıza ve şuur dışı vasıtasıyla tamamlanmakta. O denli ki kardeşi Elias ile oğlunu karıştıran, her kıssada oğlunun sevgilisi Tamara’dan bahseden, torunu Adolfo’yu da anılara dahil eden anlatılar kelam konusu. Bazen de oğlunun yazdığı öykülerle anılarını birleştirmekte. Metnin asıl vurucu yanı da bu: Gerçek-kurmaca ayrımını ortadan kaldırması ve her anlatıda gerçeği yine kurgulaması veya kurgunun tekrar gerçekleşmesi. Böylece adam, birincinin hacker arkadaşından yardım ister ancak buradan pek bir sonuç çıkmaz. Babasının anlattıklarını düşünmeye, onlardan bir ipucu yakalamaya çalışsa da önemli bir ilerleme kaydedemez. Akabinde kendi anılarına odaklanır. Kendi anılarından silik birtakım sahneler ona yardımcı olsa da çıkarım yapmasını sağlayacak asıl şey bir obje olacaktır: Annesinin babası öldükten sonra ona gönderdiği eski bir albümdeki bir fotoğraf. Bu fotoğraf sayesinde kurgunun omurgasını kavrayan adam, son düğümü ise tekrar babasının anlattıklarıyla çözecek lakin bu son anlatıyı oğlundan işitecektir. Tekrar de adamın ulaştığı sonucun kesin olarak gerçek olup olmadığını bilemeyiz.
İşte bu kurgu içerisinde birincinin babalar ve oğullar sıkıntısı göze çarpar ki bunu epigraftan çıkarmak da mümkün. Lakin buradaki babalar ve oğullar problemi bildiğimiz usulde baba iktidarını yıkarak kendini inşa etme halinde değil. Rol değişimi üzerinden. Yani babanın hem fizikî hem de zihinsel gücünü yitirdiği vakit tabir yerindeyse bir çocuk-babaya dönüşmesi, onun bu durumu karşısındaki oğulun da baba-çocuk olması.
“Şimdiyse benim zihnimde bir fotoğraf var. Onu yaşlı haliyle, dalgın bakışlarıyla görüyorum. Babamın oğlu üzere, kardeşi ya da sırdaşı üzere de değil, babasıymış üzere hissediyorum kendimi.” (s.23)
Bir Kol Kıssası, Ricardo Sumalavia, Mütercim: Hazal Akbaş, 85 syf., Holden Kitap, 2022. Üstelik bu oğulun da erkek çocuk sahibi olduğunu düşünürsek işbu çocuk-baba/baba-çocuk rollerini iki babanın tek bir babaya dönüşmesi olarak okumak mümkün. Çünkü baba-oğul-torun üçlüsünün gerçekliği tekrar üçü tarafından inşa edilmekte. Elbet bu inşa sürecinde hayal ile gerçeğin iç içe geçtiği anlatılar, anılar, eşya ve yer rol oynamakta. Bu türlü bakıldığında gerçek hem soyut hem somut hem objektif hem öznel hem okunabilir hem de okunamaz bir kavram olarak karşımıza çıkmakta. Bilhassa de okunabilenin bir gramere sahip olması gerektiği, gramerin de manalı göstergelerden oluşan bir gönderim vasıtası veya bir tabirin uygulaması olduğu düşünülürse hem okunabilir hem de okunamaz bir gerçeğe temas ederiz. Buradan hareketle de gerçek ve gerçeklik için şu soruyu sormak mümkün: Gerçeklik lisanın içinde midir, dışında mıdır? Üstelik, babanın oğlunun yazdığı öyküleri de anlatılarına dahil etmesi bu soruyu daha da karmaşık hâle getirecek, kurmaca-gerçek bağını dallanıp budaklandıracaktır. Ki, hepsinin kurmaca bir metin içerisinde olduğu hesaba katılmazsa.
Metinde, bir yandan da hafızanın temel ayaklarını gözlemleriz: Şuur, görsellik, eşya ve yer. O denli ki hatırlama hareketinin etken mi edilgen mi olduğunu sorgulamak mümkün. Birçok vakit cansız varlıklar sayesinde hatırlama aksiyonunu tamamlayabiliyor oğul. Böylelikle bizim hatırlamadığımız fakat objelerin bize hatırlattığı da düşünebilir. Gerçekten varoluş sürecimiz boyunca eşya ve yer bizden daha “muhafız” olarak karşımıza çıkar. Üstelik onların bu gücü ve yitimsizliği karşısında bireyin kendini güçsüz ve yitimli hissetmesi olağandır. Birçok yazın ve düşün insanı yerin ve eşyanın hükümdarlığına ya savaş açmış ya da boyun eğmiştir. O denli ki onlar, vakti da eğip bükme kudretine sahip olur. Böylelikle gerçek vakitten ontolojik vakte sıçrama yapıldığını görürüz. Gerçekten kitapta da ontolojik vakitle gerçek vaktin iç içeliğine şahit olmaktayız.
‘Bir Kol Öyküsü’nün bu düşünsel açılımlarının yanında Peru’nun siyasi iklimini ve toplumsal yapısını “sızdırdığını” da eklemeli. Siyaseti ve sosyolojiyi okurun gözüne sokmadan, satır ortalarında sıkı idareden, emekçi grevlerinden, sendikalardan, sokağa çıkma yasağından bahseden bir anlatıcı -kahraman bakış açısıyla oğul- mevcut. Öte yandan halkın siyasi problemler karşısındaki tavrını görmek de mümkün. Baba’nın sendikalara flört etmek için gitmesi mesela. Veyahut grevlerdeki kaotik ortamların hesaplaşmak için fırsat bilinmesi üzere. Kısaca, toplumsal şuurdan bahsetmek güç.
Kolcuk sorununa gelirsek, bunun sembolik bir manaya sahip olup olmadığını söylemek güç olsa da Baba’yı yabancılaştırdığı su götürmez. Kolcuğu gören hemşirenin korkması, Tamara’nın onu gördükten sonra kusması, aile bireylerinin kolcuk hakkında konuşmamayı tercih etmesi üzere durumlar Baba’yı ötekileştirmekte. Öte yandan kolcuğun fizikî manada ve cinsellik konusunda yararlı olduğundan da bahsedilmekte. Açık seçik anılarını anlatmaktan haz alan Baba için kolcuk bu üslup bahislerde onu öteki erkeklerden üstün kılan bir övünç kaynağı olarak karşımıza çıkıyor. Değişiktir ki erkini kolcuk üstünden inşa etmekte Baba. Burası değerli bir nokta zira kolcuk penis-ötesi bir fonksiyona sahip olmakla birlikte özellikle oğulun aktardıklarından yola çıkarsak tıpkı penis üzere dürtüsel olarak aksiyona geçen bir organ olarak betimlenmekte. Buna en hoş örnek ise baba-oğulun satranç sahnesi.
“Kolcuk apansız uzanıp satranç taşlarından birini tereddütle aldı. Taşı ölçüp tarttı ve oyuna devam etti. Bu küçük ve sıkı elle ilgili en şaşırtan şey, yaptığı atakların, güya el öteki bir akla itaat ediyormuş üzere, süratli ve kararlı olmasıydı.” (s.85)
Baba-oğul ortasında iktidara dayalı bir çabanın yer aldığı tek somut sahnede kazanan baba olur. Lakin dikkat edilirse oyunu oynayan özne baba değil, kolcuktur. Kolcuk ondan bağımsız bir varlıkmış üzere hareket ederek iktidarını tesis eder. Kısaca, oyun üzere cinsellik üzere arbede üzere erk gayretinin olduğu durumlarda dürtüsel hareket ederek erki perçinleyen yarı şuurlu bir penis üzeredir kolcuk. İlaveten, Baba’nın çoklukla evli bayanlarla birlikte olduğunu, bundan daha çok haz aldığını söylemeli. Bu bağlamda kolcuk öbür erkeğin dişisini elde etmek için de kullanılır. Kolcuk-cinsellik-erk üçgenindeki aşırılığa bakıldığında gizemli e-postadan hareketle şu soruyu sormak mümkün: Katil olabilir mi Baba? Tam da burada kolcuğun varoluşuna dair Baba tarafından yaratılan ve iştahla tahkiye edilen bir mite dönelim: Baba’nın bir ikiz kardeşi varmış, anne karnındayken onu yemiş, ikizinden geriye yalnızca bu kol kalmış… Kısaca kolcuğun varoluş sebebi her ne kıymetine olsun erkek iktidarını korumaktır: Bayanlara ve öbür erkeklere karşı. Tahminen, haddini aşan bir sıçrama olacak lakin metindeki siyasi kırıntıları biriktirirsek Latin Amerika’nın Amerika takviyeli darbe dolu tarihi hatıra gelmez mi? Evet, on yıllar boyunca kolcukların zulmüne maruz kalan bir coğrafyayı düşünmek kanaatimce mümkün. Böylece kolcuk da çok açılımlı bir sembol manzumesi olarak metinde yer almakta. Yeniden bu minvalde bir düşünüm daha ekleyelim:
Üstteki rol değişimi tezini yanlışlarsak ve babanın yegâne iktidar sahibi olduğunu düşünürsek daha manalı bir okumaya ulaşabilir miyiz? Tahminen. Çünkü, babanın ölmüş olması dahi onun korkutucu olmasını engellemez zira kolcuğu fark eden hemşire dahi çığlığını tutamaz. Bu türlü düşünüldüğü takdirde Latin Amerika coğrafyası için meyyit faşizmin yine hortlama tehlikesinden korktuğuna varılabilir. Meyyit babanın saçtığı tehlike, mağlup faşizmin saldığı kaygı. Yitimsiz bir telaş, tansiyon ve tekinsizlik.
Sözün özü, Ricardo Sumalavia’nın ‘Bir Kol Hikâyesi’ novellası gerek felsefi gerek edebi birçok açılıma elverişli bir metin olmakla bir arada kıta coğrafyasının siyasi, toplumsal problemlerine da temas eden çok katmanlı bir yapıt olarak Hazal Akbaş’ın uzman çevirisiyle birinci sefer Türkiye okuruyla buluşmakta. Muharririn öbür yapıtlarının da çevrilmesi dileğiyle…